219- rasm.
Siljish deform atsiyasida, aksincha, jism ning shakli o'zgaradi,
biroq hajmi o'zgarm aydi.To'g'ri burchakli parallelepiped shaklidagi
jism ga (219- a rasm) uning sirtiga urinm a ravishda kuch bilan ta ’sir
etsak, siljish deform atsiyasi yuzaga kelib, natijada jism ning shakli
qiyshiq burchakli parallelepiped ko'rinishni oladi (219- b rasm).
Agar tashqi k u c h n in g /7, tangensial tashkil etuvchisi nolga
teng bo'lsa, u holda s o f siqilish (yoki s o f cho'zilish) deform atsiyasi
b o 'lad i; agar tashqi kuchning Fn norm al tashkil etuvchisi nolga
teng bo'lsa, u holda s o f siljish deform atsiyasi bo'ladi.
Siqilish va siljish d eform atsiyalardan tash qari buralish va
bukilish (yoki egilish) deform atsiyalari ham k o 'p uchraydi. Biroq
buralishni siljish deform atsiyasiga, bukilishni ch o 'zilish defor-
matsiyasiga keltirish m um kin ekan.
Q attiq jism larning kristall tuzilishi nuqtayi nazaridan defor
m atsiya hodisasini quyidagicha tushuntirish m um kin.
Q a ttiq jis m la r, m a sa la n , k ris ta lla rd a z a rra la r (a to m la r,
m olekulalar yoki ionlar) o 'z a ro ta ’sir tufayli bir-birini kristall
p an jara tu g u n larid a ushlab tu rad i. Z a rra lar orasidagi m asofa
shundayki, bunda u lar orasidagi o 'zaro tortishish kuchlari o 'zaro
itarishish kuchlari bilan m uvozanatlashgan bo'ladi.
220
-
a rasm da
qattiq jism ning kesimi tasvirlangan. N u q talar bilan m anfiy ionlar,
d o ira c h a la r bilan m usbat io n la r ifo d alan g an . Io n la r o 'z a ro
m uvozanatlashgan holatda joylashgan, zarralarni tutashtiruvchi
chiziqlar ular orasidagi bog'lanishni ifodalaydi. 1, 2, J v a 4raqam lari
bilan m uvozanat holatda turgan zarralarni belgilab olam iz va ulam i
kuzatam iz. Jism ga qo'yilgan kuch uning zarralarini o 'z joylaridan
siljitadi (220- b rasm ). 1, 2, 3 \ a 4 zarralarning vaziyati o'zgaradi.
Z arra lararo o 'z a ro t a ’sir kuchlari bunga qarshilik k o 'rsatad i.
Jism ning ixtiyoriy ichki kesimida natijaviy kuchning qiymati noldan
farqli bo'lib qoladi va bu kuch zarralarning siljishi yo'nalishiga
teskari yo'nalgan bo 'lad i. Agar zarralarning siljishi kichik bo'lsa,
396
u h o lda har bir zarra deform atsiyadan a w a l qaysi q o ‘shni zarralar
bilan ta ’sirlashgan b o ‘lsa, deform atsiya vaqtida ham shu zarralar
bilan o ‘zaro ta ’sirlashadi (220- b rasmga q.). Shuning uchun tashqi
ta ’sir to ‘xtatilgandan so‘ng zarralar dastlabki holatlariga qaytadi
(deform atsiya to ‘la yo'qoladi). Agar siljish natijasida har bir zarrani
o ‘rab olgan zarralar o ‘rniga q o 'sh n i zarralar o ‘tsa (
220
- d rasm ),
u vaqtda tashqi ta ’sir to ‘xtatilgandan so ‘ng zarralar dastlabki ho lat
lariga qaytmaydilar (deformatsiya to ‘la yo'qolm aydi). Birinchi holda
deform atsiya elastik deform atsiya k o'rin ish id a, ikkinchi holda esa
plastik deformatsiya ko'rinishida bo'ladi.
H ar bir qattiq jism uchun kuchlanishning elastiklik va m ustah
kam lik chegaralari mavjudligini biz bilam iz (40- § ga q.). Ba’zi
m oddalarda bu chegaralar bir-biriga ju d a yaqin b o ‘ladi. Bunday
jism la rd a p la stik d e fo rm a tsiy a la r a m ald a b o ‘lm ay d i, elastik
deform atsiya bevosita yem irilish bilan tugaydi. B unday jism lam i
m o ‘rtjism la r deyiladi. M asalan, c h o ‘yan, toblangan p o ‘lat m o ‘rt
jismga kiradi. Elastiklik chegarasi bilan m ustahkam lik chegarasi bir-
biridan uzoq bo ‘lsa, katta plastik deform atsiya olish m um kin. Katta
plastik deform atsiya bera oladigan qattiq jism lar plastik jism lar
deyiladi. M asalan, q o ‘rg‘oshin, rux sim lar an ch a katta plastik
deform atsiyalana oladigan jismlarga kiradi.
R eal q attiq jism lard a deform atsiya kattaligi bilan kuchlanish
o r a s id a g i m u n o s a b a t m a te r ia ln in g q a n d a y is h la n g a n ig a ,
shu n in gd ek , k u ch larn in g ta ’sir qilish m u d d a tig a b o g ‘liq b o 'lad i.
B ir jism n in g o ‘zi qisqa v aqtli k u c h la r t a ’sir q ilg an d a m o ‘rt
b o iis h i m um kin, kichik b o ‘lsa ham kuch lar uzo q vaqt davom ida
ta ’sir qilsa, jism yetarlicha katta plastik deform atsiya hosil qilishi
m u m k in .
Do'stlaringiz bilan baham: 
