Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

materiyaning ajralmas xossasidir,  degan  xulosaga keldilar.  H arakat 

deganda m ateriyaning tabiatda bo ‘ladigan  barcha o ‘zgarishlari, bir 

turdan  ikkinchi turga aylanishlari va b archa jarayonlar tushuniladi.

T a b ia td a   sodir  b o ‘luvchi  b a rc h a   h a ra k a tla r  va  ja ra y o n la r 

m uayyan  q o n u n la r  b o 'y ic h a   yuz  berad i.  T urli  ja ra y o n la r  va 

hodisalar  orasidagi  q onuniy  bog'lanishni  ochish  va  o ‘rganish  har 

qanday  fan  tarm og‘ining  bosh  m aqsadi  hisoblanadi.  B uni  bilish 

esa tabiatdagi biror hodisa qanday yuz berishini oldindan bilishga, 

y a’n i kelajakni oldindan  aytishga va o ‘tm ishni  izohlashga yordam  

qiladigan  usullarni  o ‘rganish  u ch u n   kerak.  S hu nd agin a  tabiat 

hodisalaridan  inson  m anfaati  u ch u n   foydalanish  m um kin.

F iz ik a —tab iat  q o n u n la ri  o 'rg an ilad ig an   asosiy  tabiiy   fan - 

lardan  biri  b o ‘lib,  m ateriya  harakatining  eng  sodda  va  shu  bilan 

birga  eng  um um iy  shakli  b o ‘lgan  m exanik,  atom -m o lek u ly ar, 

g ra v ita ts io n ,  e le k tro m a g n it  ja ra y o n la rn i,  s h u n in g d e k ,  ato m  

ichidagi  va  yadro  ichidagi  jarayonlarni  o ‘rganadi.  Fizik  harakat 

shaklining  bu  k o ‘rinishlari  shuning  uchun  ham   um um iyki,  bu 

harakat shakllari  m ateriyaning boshqa  fanlar o ‘rganadigan barcha, 

yanada  m urakkabroq (kimyoviy,  biologik)  harakatlarida b o ‘ladi va 

ulam in g   ajralmas  qism idir.

5

---

qonunlari  Arximed  (m iloddan  aw algi  III  asr)  to m o n id an  juda 

aniq ko'rsatilgan edi.  Shu vaqtdan boshlab mexanika to ‘la ma'nodagi 

fan  sifatida taraqqiy qila boshladi.

Y aqin  Sharq  va  0 ‘rta  Osiyo  m am lakatlarida  dunyoni  ilmiy 

tushunish  Yevropaga  nisbatan  ancha  ilgari  boshlangan  edi.  Buyuk 

vatandosh  allom alarim izning  dunyoni  ilm iy  asosda  tushunishga 

qaratilgan  ilmiy bashoratlari  bunga yorqin  dalil  bo‘la oladi.

Buyuk  bobokalonlarim iz  Abu  R ayhon  Beruniy,  Abu  Ali  ibn 

Sino,  U m a r  a l-C h a g ‘m iniy,  Abu  N asr  F orob iy   va  b o sh q alar 

fizikaning rivojlanishiga ulkan  hissa q o ‘shdilar.

Abu  Rayhon  Beruniy  (973—1050).  Beruniy o ‘zi yasagan  asbob 

yordamida metallarning va boshqa moddalaming zichligini aniqlagan. 

Suvning  zichligini  an iq lash d a  am aliy  k o ‘rsatm alar  b erad ig an , 

xususan,  suvning xossalariga yilning to ‘rt fasli va havo holati  (bosimi 

va  tem peraturasi)  ta ’sirini  oldini  olish  u ch u n   suvni  h ar  doim   va 

bir  jo y d a n ,  b ir  vaqtda  olish   kerak,  deb  hisoblagan.  D em ak, 

Beruniy suvning zichligi  uning tozaligiga va tem peraturaga bogMiq 

deb  hisoblaydi.

B eru niy  Y erning  Q u yosh  atro fid ag i  h arak a ti  h aq id a  fikr 

bildirib, geotsentrik  nazariyani juda zararli deb hisobladi.  U  aylanm a 

harakat qilayotgan jism larda jismning turli nuqtalarida chiziqli tezligi 

turlicha  b o ‘lishini  alohida  qayd  qilib  o ‘tadi.  Jum ladan,  Y erning 

ekvatorga  yaqin  joylardagi  nuqtalari  tezligining  qutbga  yaqin 

joylardagi  nuqtalam ing tezliklariga nisbatan  ortiq bo‘lishini  alohida 

e sla tib ,  b u n d a y   dey d i:  „A y n an   jis m n in g   ek v ato rd ag i  v azn i 

q u tb d a g id a n   k a m ro q   b o ‘lad i.  B u n in g   b o isi  s h u n d a k i,  Y er 

ekvatorining harakat tezligi  Qutbga nisbatan ortiqroqdir...  Falakdagi 

jism lar  ham   Y erdan  uzoqligi  va  aylanm a  harakati  sababli  qushlar 

kabi  uchib  yurishi  haqiqatga  yaqinroqdir“ .

D em ak,  Beruniy  Y erning  ekvator  qism idagi  jism ning  tezligi 

qutbdagisidan  kattaroq b o ig a n i va Y erning tortishish  m aydonidan 

uzoqroqda  boMganligi  sababli  falakdagi  jism lar  o 'z   og‘irliklarini 

yo'qo tib,  vaznsizlik  holatida boMishini b ashorat qiladi.

Bu  hodisani  kosm onavtlam ing kosm ik kem a  ichidagi  holatlari 

misolida  ko'rishim iz  m um kin.

B eruniy  dengiz  va  o k ean   suvlarining  sirtini  sferik  shaklda 

bo‘lishligining sababini og'irlik kuclii deb hisoblaydi.  U ning fikricha.

---

Yerning o ‘zi sharsim on,  y a ’ni  sharga yaqin  shaklda,  og‘irlik  kuchi 

hamma tom ondan Yerning markaziga tortilib turadi.  Okean va dengiz 

suvlarining og'irlik kuchi  tufayli Yerning  markaziga tortilib turishi 

natijasida ulam ing sirti  ham  sferik shaklda bo‘ladi.  Beruniy Yerning 

sharsim on  ekanligini  tasdiqlash  bilan  kifoyalanm ay,  uni  toMaroq 

ta sa w u r  qilish  u ch u n   995-  yili  (22  yoshida)  ja h o n d a  birinchi 

globusni  yasadi.  U ndan  shaharlarning geografik  koordinatalari  va 

masofalarini  aniqlashda foydalandi.

B undan tashqari,  Beruniy  hatto  atom dan  keyingi boMakchalar 

orasida  ham   o ‘zaro  tortishish  kuchi  mavjudligini  eslatadi.  U  Ibn 

Sinoga  yo‘llagan  m aktublaridan  birida  „Ayrim  faylasuflar atom ni 

b o iin m a y d i,  y a ’ni  u n d an   (ato m dan )  ham   kichikroq  b o ‘laklar 

yo‘q,  deb  hisoblaydilar...  .  Ikkinchi  yana  bir  guruh  olim lar  esa 

atom ning  b o ‘linishiga  chegara  yo‘q  deb  hisoblaydilar...  .  Agar 

atom ning  b o ‘linishi  u lar  aytganlaridek  cheksiz  b o ‘lganida  edi, 

m ateriya  yo ‘q  b o ‘lib  ketar  edi.  A m m o  buning  b o llishi  m um kin 

em as,  m ateriya  abadiydir...  .  Faraz  qilaylik,  atom   ikki  b o ‘lakka 

b o ‘linsin.  Bu b o ‘lakchalar orasida bo'shliq b o ‘lib,  bu b o ‘lakchalar 

harakatda va ul b o la k c h a la r orasida o 'zaro  ta ’sir kuchi  m avjuddir“ 

deb yozadi.

M a’lum ki,  atom   tarkibida  elektron  va  proton  b o iib ,  elektron 

Y evropada  XIX  asrning  oxirlarida  kashf qilindi.  Beruniy  esa  ana 

shu  zarralar orasidagi  o 'z a ro   t a ’sir  kuchlarini  eslatib  o ‘tish  bilan 

birga,  jism lar orasida  h am ,  osm on jism lari  bilan  Y erning orasida 

ham   o ‘zaro  tortishish  kuchi  m avjudligini  eslatadi.  Beruniyning 

bu  g ‘oyalari  qariyb  olti  asr  keyin  I.  N yutonning  B utun  olam  

tortishish  qo nunida  takom illashib,  o 'zin in g  to ‘liq  ifodasini  topdi.

B eruniyning  ilm iy  k u zatish lari,  un g a  osm on  jism larin in g  

h a ra k a ti  e llip s   sh a k lid a   b o ‘la d i,  deb  ay tish ig a  asos  b o ‘ldi. 

Jahonning eng yirik sharqshunos olim laridan akademik M .A .  Salye 

B eruniyning  bu  kashfiyotini  sharhlab,  bunday  deydi:  „B eruniy 

kashf etgan  yana  bir  g ‘oya  bor.  U  birin ch ilard an   b o ‘lib,  osm on 

jism lari  h arakatining  trayektoriyasi  ellip s  shaklgaegaekanligini 

aytgan“ .

Beruniy  haqiqatan  ham   XVII  asrning  eng  buyuk  kashfiyot- 

laridan  hisoblangan  sayyoralarning  Q uyosh  atrofidagi  harakat

9

---

trayektoriyalarining ellips ekanligini  o'zin in g o ‘tkir  aql-u zakovati 

va kuzatishlaridan kelib chiqib bashorat  qila bildi.

Abu  Ali  ibn  Sino  (980—1037).  Ibn  Sino  garchand  tibbiyot 

ilm ining  sultoni  b o'lib  tanilgan  bo'Isa  ham ,  boshqa  fanlar  qatori 

fizika,  ayniqsa,  astronom iya  fanining  rivojlanishiga  ulkan  hissa 

q o ‘shgan  buyuk  bobokalonlarim izdan  biridir.

Ibn  Sino o ‘zining fizikaga oid kitobida ,,fizika“  faniga ta ’rif berib, 

fiz ik a n in g   h a ra k a tg a   m u n o s a b a tin i  q u y id a g ic h a   t a ’riflaydi: 

„M ateriyadagi  m iqdor  va  sifat  holatlarining  harakat  va  tinchlik 

bilan bog‘liqligi fizika va matematika fanlariga tegishlidir.  Fizika tabiat 

haqidagi  fandir.  T abiat  haqidagi  fan esa m ateriya va harakat bilan 

bog‘liqdir“ .

Ibn  Sino  harakat  sabablarining,  asosan,  uch  xil  turini  eslatib 

o ‘tadi:  1)  tabiiy harakat,  2)  majburiy  harakat va  3)  nisbiy harakat.

Ibn  Sino  tabiiy  h arak atn i  jism lam in g   o ‘z  tabiiy 

0

‘rinlariga 

intilishidir  deb  hisoblaydi.  M asalan,  qizigan  gazlarning  yuqoriga 

ko‘tarilishi yoki jism  soviganda zichligining ortishi  natijasida pastga 

tom on  harakatlanishi  kabi  harakatlar  tabiiy  harakat  b o ‘ladi.  Ibn 

Sino  tabiiy  harak atning   to ‘g ‘ri  chiziqli  yoki  aylanm a  h arakat 

shaklida  ham   b o'lishi  m um kinligini  qayd  etadi.

Ibn   S in o   m ajb u riy   h a ra k a t  jis m la rn in g   o ‘z - o ‘z id a n   yuz 

beradigan  harakati em as,  balki  tashqi  kuchlam ing ta ’sirida vujudga 

k e la d ig a n   h a ra k a t  d e b   iz o h lay d i.  M a s a la n ,  y erd ag i  t o ‘pni 

tepilgandan so‘ng uning harakatlanishi,  aravachani itarish natijasida 

siljishi  kabi  harak atlar  m ajburiy  harakat  b o ‘ladi.

Ibn  Sino  nisbiy  h arakat  deganda  bir  jism ning  ikkinchi  bir 

harakat qilib turgan jism ning ichida turgan  holatidagi o ‘ziga bog'liq 

b o ‘lm ag an   h a ra k a tn i  n a z a rd a   tu ta d i.  M asalan ,  h arak a td ag i 

avtobusning  ichida  tin c h   o ‘tirgan  y o io v c h in in g   avtobus  bekatiga 

nisbatan  harakati  nisbiy  harakat  b o ia d i.

D inam ikaning birinchi va ikkinchi qonunlari ham  Ibn  Sinoning 

nazaridan chetda qolmagan.  U o ‘zining fizikaga oid kitobida inersiyaga 

oid  m isollarni  eslatib  o 'ta d i.  D inam ikaning  ikkinchi  qon u n in i 

bashorat qilganini  kitobida  keltirgan  quyidagi so'zlardan  tushunish 

qiyin  em as.

„Ikkita  shar  (zo ‘ldir)  oling.  Bu  sharlarning  kattaliklari  har  xil 

b o ‘lsa,  sabab  bir  xil  b o ig a n   vaqtda,  u larning  oqibatlari  har  xil

10

---

b o ‘ladi.  Birinchi shar ikkinchisidan  necha m arta katta b o is a , uning 

oqibati ikkinchi sharga  nisbatan shuncha m arta kichik b o ‘ladi yoki, 

aksincha,  birinchi  shar ikkinchi  shardan  necha  m arta  kichik b o ‘lsa, 

uning  oqibati  ikkinchi  sharnikidan  shuncha  m arta  katta  b o ‘ladi“ . 

Ibn  Sino  sabab  deb  kuchni,  oqibat  deb  tezlik  o ‘zgarishi  yoki 

tezlanishni  nazarda tutadi.

Ibn  Sinoning  yuqorida  keltirilgan  so ‘zlarini  um um iy  holda 

„K uch o ‘zgarmas bo'lganda,tezlik o ‘zgarishi  yoki  tezlanish massaga 

teskari  proporsional  b o ‘lad i“ ,  deb  ifodalash  m um kin.

O g‘ir yuklarni  yuqoriga chiqarishda y o ‘lning hisobiga kuchdan 

yutish m uam m osi  ham  Ibn  Sinoning e ’tiboridan chetda qolm agan. 

S hu  m u n o sa b a t  b ila n   Ib n   S in o   o ‘z in in g   ,,M e x a n ik a “  deb 

n o m lang an  ajoyib  kito b id a  30  dan  o rtiq   oddiy  va  m urakkab 

m exanizm larning yasalishi va ulardan foydalanish usullarini  bayon 

qiladi.

G arch an d ,  oddiy  ibtidoiy  m ashinalar  haqidagi  tu sh u n ch alar 

A flotun  asarlarida va richaglar qonuni A rxim ed  asarlarida uchrasa 

h a m ,  b u la rn in g   ta k o m illash ib   riv o jlan g an   sh aklini  Ib n   Sino 

asarlarida ko‘ramiz.

T ovush,  tovush  to ‘lqinlari,  n o ta,  m usiqa  nazariyasiga  asos 

so lg an ,  k o ‘p  tilla rd a   e rk in   g ap lash a  o lgan  va  bu y u k   y u n o n  

olim larining  juda  ko‘p  ilmiy  va  m adaniy  m eroslarini  arab  tiliga 

taijim a  qilib  bizgacha  yetkazgan,  ja h o n d a   ikkinchi  A flotun  yoki 

ikkinchi  m uallim   nom i  bilan  m ashhur b o ‘lgan  buyuk allom a Abu 

N asr  Forobiy;  „Yerning  Q uyosh atrofida aylanishidan fasllar hosil 

b o ‘la d i“  deb,  K o p ern ik d an   b ir  n ech a  asr  ilgari  g elio tsen trik 

ta ’lim otning  o'ziga  xos  bayonini  bergan,  „Yer,  Q uyosh,  Oy— 

bularning  ham m asi  harakatda  b o ‘lib,  harakat  y o ‘llari  boshqa- 

b o s h q a d ir ,  sh u  sa b a b li  u la rn in g   h a r a k a ti  b ir - b irig a   x aial 

b erm a y d i“  deb  sayyoralarning  ellips  b o ‘yicha harak at  qilishini 

b a sh o ra t  qilgan  yetuk  m u tafak k ir,  q o m u siy   olirn  U m a r  a l- 

Chag‘miniy  (X II—X III  asrlar);  hozirgi vaqtda foydalanilib  kelayot- 

gan  taqvim im izdan deyarli  bir yarim  m arta aniqroq bo'lgan  taqvim 

yaratgan  buyuk  shoir  U m ar  Xayyom  (1048—1131)  va  shu  kabi 

o 'tm ish d a  nom lari  unutilgan  m ashhur  vatandosh  olim larim iz 

m eroslaridan jahon  fani  va  m adaniyatini  yuksaltirishga  M arkaziy

11

---

Osiyo  xalqlari,  shu ju m lad an ,  o ‘zbek  xalqi  vakillari  ham   salm oqli 

hissa  q o ‘shganligiga  yana  bir bor  ishonch  hosil  qilamiz. 

*

0 ‘rta  asrlar  olim lari  ilmiy  izlanishlari  va  texnika  taraqqiyoti 

bilan  bog'liq  am aliy  ishlari  natijasida  yangi-yangi  m a ’lum otlar 

o lib ,  b ir   q a to r   m u v a ffa q iy a tla rg a   e ris h g a n   b o 'ls a la r   h am  

A flotunning jism lar harakatining asosiy qonuni  haqidagi  n o to ‘g ‘ri 

tasaw urlariga amal  qilishda  19  asr davom etdilar.  Faqat XVII  asrda 

G.  Galiley jism lar harakatining asosiy qonunini to ‘g'ri  ochib berdi. 

Bu  q o n u n n i  ham da  o ‘z  zam onasidagi  olim larning  yutuqlarini 

bilgani  holda  buyuk olim   I.  N yuton  o ‘zining  nom i  bilan  yuritila- 

digan  uchta qonunni yaratdi.  N yuton qonunlari  hozirgacha amaliy 

va  texnik  m asalalarni  yechishda  ham ,  ilm iy  tad q iq o tlard a  ham  

q o ‘llanilib  kelinm oqda.

Keyingi  XVIII,  XIX va XX asrlarda fizika sohasida olib borilgan 

ch uq ur  va  har  to m o n lam a  keng  nazariy  va  eksperim ental  ilmiy 

tad qiqo tlar  shunga  olib  keldiki,  oqibatda  hozirgi  zam on  fizikasi 

ko‘p  sohali  fanga  aylandi.  H a r  bir  sohaning  nazariyotchilari  va 

eksperim entatorlari  o ‘zlarining  ilmiy  izlanishlari  bilan  fizikaning 

yanada rivojlanishiga yo ‘l  ochib berm oqdalar.

M ustaqil O 'zbekistonim iz olimlari ham  fizikaning taraqqiyotiga 

salm oqli  hissa q o ‘shib kelm oqdalar.

O 'zbekistonda fizikaning asosiy rivojlanishi  o ‘tgan (XX)  asm ing

30-  yillari boshlariga to ‘g‘ri keladi.  1920- yil 7- sentabrda Toshkentda 

Turkiston universiteti  (keyin 0 ‘rta Osiyo davlat universiteti,  so'ngra 

T oshkent  davlat universiteti va hozirda  M irzo  U lug‘bek  nom idagi 

0 ‘zbekiston  Milliy  universiteti)  tashkil  topdi.  U  yerda  kadrlar 

tayyorlash  bilan  bir  q ato rd a ,  fanning  o ‘lka  xalq  x o ‘jaligi  uch u n 

zarur  b o ig a n   turli  sohalari,  ju m lad an ,  fizika  fani  ham   rivojlana 

bordi.  U niversitet asosida turli  oliy o ‘quv yurtlari yuzaga keldi  va, 

nihoyat,  1943- yilda  0 ‘zbekiston  F anlar akademiyasi  tashkil  etildi.

Hozirgi  kunda akadem iyada faqat fizika sohasida  ilmiy tadqiqot 

olib  boruvchi  uchta  institut  va  bitta  b o iim   mavjud.  U lard an   biri 

1 9 4 3 -yil  4-  noyabrda  tashkil  topgan  S.V.  Starodubsev  nom idagi 

fizika-texnika instituti (F T I), keyinchalik FTI ningbo'lim lari asosida 

1 9 5 6 -yili  tashkil  topgan  Y adro  fizikasi  instituti  (Y F I),  1967- 

yilda  tashkil  topgan  U .O .  Orifov  nom idagi  Elektronika  instituti 

(E l)  va  1977-  yilda tashkil  topgan Teplofizika bo'lim idir.

---

Bulardan  tashqari,  M irzo  U lug‘bek  nom idagi  T oshkent  Milliy 

universiteti  va  Abu  R ayhon  Beruniy  nom idagi  T oshkent  texnika 

universitetida  ham da  viloyatlardagi  universitetlarda,  ju m lad an , 

S am arqand  davlat  universitetida  ham   hozirgi  zam on  fizikasining 

turli  sohalarida  ilmiy tad q iq o tlar olib borilm oqda.

Y u q o rid a   q ay d   e tilg a n   ilm iy   te k s h ir is h   in s titu tla r i  va 

universitetlarda o ‘tgan yillar davomida fizLkaning taraqqiyoti, texnika 

va ilmiy ishlarning amaliyoti  bo‘yicha juda katta yutuqlarga erishildi, 

desak mubolag‘a b o ‘lmaydi.  Hozirgi vaqtda 0 ‘zbekiston olimlarining 

fizika va texnika taraqqiyoti  b o ‘yicha olib borayotgan  ilmiy  ishlari 

quyidagilardan  iborat.

Fizika-texnika  institutining  asosiy  ilmiy  yo‘nalishi  — yuqori 

e n e r g iy a la r   f iz ik a s i,  y a r im o ‘tk a z g ic h l a r   f iz ik a s i,  y u q o ri 

te m p e r a tu r a li  m a te ria ls h u n o s lik   va  Q u y o sh   e n e rg iy a s id a n  

foydalanish.  Birinchi  yo‘nalish  b o ‘yicha  ilmiy  ishlar fundam ental 

ta d q iq o tla r   h is o b la n s a ,  q o lg a n   y o ‘n a lis h la r   b o 'y ic h a   o lib  

boriladigan  tadqiqotlar ko'pgina amaliy tatbiqlarga egadir.  M asalan, 

y a rim o 'tk a z g ic h la r  fizikasi  b o 'y ic h a   olib  borilgan  ish larn in g 

natijalaridan  o ‘zgaruvchan  tokni  o'zgarm as  tokka  aylantiruvchi 

to ‘g ‘rilagichlarni  yasashda,  turli  optoelektron  asboblarni,  magnit 

m aydonini  o ‘lchovchi  datchiklarni  va  shu  kabilarni  yaratishda 

foydalanilgan.

Q u yosh  e n e rg iy a sid a n   fo y d ala n ish   so h asid a  h am   a n c h a  

y u tu q la rg a   e ris h ild i.  T u r a r   jo y la rn i,  issiq x o n a la rn i  quy o sh 

energiyasidan  foydalanib  isitadigan  turli  qurilm alar,  tibbiyot  va 

qishloq  xo'jaligida  foydalanish  uchun  turli  geliotexnik  asboblar 

yaratilgan.  Bulardan  eng  kattasi —  1000  kW qu w atg a ega  b o ig a n  

K atta  quyosh  pechi  yaratilib,  1987-  yilda  Toshkent  viloyatining 

Parkent tum anida ishga tushirilgan.  Bu qurilm a  konsentratorining 

fokusida  m oddalarni  2 7 0 0 -3 0 0 0   (’C  gacha  qizdirish  m um kin  va 

uning  yordam ida  m uhim   aham iyatga  ega  o ‘ta  sof keram ika  olish 

m um kin.

Y adro  fizikasi  institutining  asosiy  ilmiy  y o ‘nalishlari  — yadro 

fizik asi,  q a ttiq   jism   ra d ia ts io n   fizik asi,  a k tiv a tsio n   a n a liz , 

radiokim yo  va  m aterialshunoslikdir.  Fan  va  texnikaning  turli 

sohalarida  ishlatiladigan  qattiq  jism larn in g   xossalarini  o'zg ar- 

tirishning  radiatsion  texnologiyalari  yaratilgan.

13

---

A ktivatsion  analiz  yordam ida  to g ‘  jism lari  tarkibidagi  turli 

elem entlar — oltin,  kum ush,  volfram,  mis kabilam i  aniqlash  yo‘lga 

q o ‘yilgan.  Fosfor, yod,  oltin va radiy elem entlari  asosida tibbiyotda 

tu rli  k a s a llik la rn i  d a v o la s h d a   is h la tila d ig a n   r a d io iz o to p li 

m ahsu lo tlar  ishlab  ch iq arish  ham   yo'lga  q o ‘yilgan.

Elektronika  institutining  asosiy  ilmiy  y o 'n alishlari—em ission 

elektronika va qattiq jism  sirti  fizikasidir.  Bundan tashqari,  ilmiy va 

analitik asbobsozlik,  konstruksion va y arim o ‘tkazgichlam ing  ion- 

elektron texnologiyasi b o ‘yicha ham amaliy tadqiqotlar olib boriladi.

Ilm iy  ish larn in g  n atijalari  asosida  m etallard a  in g ich k a  va 

n ih o y a td a   u z u n   te sh ik la r  yasay  o la d ig an   q u rilm a,  m e ta lla r 

sirtidagi  oksid  va  zanglarni  tozalaydigan  qurilm a,  q attiq  jism   va 

atmosfera tarkibidagi b a ’zi zaharli  m oddalarning juda kam darajada 

ham   b o rligini  aniqlaydigan  qurilm alar  yaratilgan.

Issiq lik   fizikasi  b o ‘lim in in g   asosiy  y o ‘n a lis h i—b ir  jin sli 

b o im a g a n   m u hitn in g   issiqlik fizikasi  va lazer  nurlarining  m odda 

bilan o ‘zaro ta ’siridan  iboratdir.  Bo‘limdagi tadqiqotlarning asosiy 

qism i — fundam ental  tadqiqotdir.  Shu bilan  birga,  b o 'lim d a  lazer 

n u rlarid an   tibbiyotda  foydalanish  b o ‘y ich a  b ir  q ato r  ishlar  ham  

olib borilm oqda.

0 ‘z b e k isto n   ilm iy   m a sk a n la rid a   o b r o ‘li  o lim la rim iz d a n  

ak ad e m ik lar  S.U .  U m aro v ,  U .  O.  O rifov,  S.V.  S taro d u b sev,

S.A.  A zim ov,  E .I.  A d iro v ich ,  R.  B ekjonov,  m ux bir  a ’zo si— 

G ‘.Y.  U m a ro v la r  ijod  qilganlar  va  tegishli  sohalar  b o ‘yicha  o ‘z 

m aktablarini yaratganlar.  Hozirgi vaqtda bu  m aktablam i  akadem ik 

olim larim iz  M .S.  Saidov,  A.K.  A taxodjayev,  P.Q.  H abibullayev, 

B.S.  Y uldashev,  0 ‘.X.  Rasulov  va  bir  q ato r  fidoyi  olim larim iz 

boshqarib,  fizika  va  texnika  taraqqiyotiga  o ‘zlarining  m unosib 

hissalarini  q o ‘shib  kelm oqdalar.

M ustaqil  0 ‘zbekistonning fizik olim lari  o ‘z tadqiqotlarini  olib 

borishda hozirgi davrda dunyoda mavjud b o ‘lgan yuqori aniqlikdagi 

zamonaviy fizik va texnik usullardan foydalanadilar.  Bularga spektral 

a n a liz ,  m a ssa n a liz ,  e n e rg o a n a liz ,  a k tiv a ts io n   a n a liz ,  y ad ro  

spektroskopiyasi,  em ission  spek tro m etriy an in g   h ar  xil  turlari, 

fotom etriya va hokazolar kiradi.

K o‘p  hollarda biror hodisa yoki  m odda bir necha fizik usullarni 

q o ‘llagan holda tekshiriladi.  Buning ustiga tadqiqotning aniqligini

14

---

va obyektivligini oshirish uchun  ko‘p tadqiqotlarni  avtom atik qayd 

qilish  y o ‘li  bilan,  turli  hisoblash  m ashinalari  va  kom pyuterlardan 

foydalangan  holda  olib  boriladi.  Bular  hozirgi  zam on  tadqiqot 

usullarining  asosiy  xususiyatlarini  tashkil  etadi.

3- §.  Umumiy  m ulohazalar  va  b a’zi  tushunchalar

M exanikani  o ‘rganishni boshlashdan  a w a l fizika predm etiga va 

fizik  tad q iq o t  usullariga  oid  b a ’zi  qisqa  um um iy  m ulohazalam i 

kiritishni  va  b a’zi  asosiy  tu sh unch alam in g  ta ’riflarini  keltirishni 

lozim   ko'ram iz.

1.  Fizik  hodisa  yoki  jaray o n   m uayyan  jism larda  vaqt  o ‘tishi 

bilan  sodir  b o ‘luvchi  qonuniy  bog'langan  o'zgarishlar  m ajm ua- 

sidan  iborat.  Bu  o ‘zgarishlar  bevosita oMchashlar orqali  m iqdoriy 

baholanadi.

2.  Fizik  tajriba.  Jism larda  sodir  b o ‘luvchi  turli  o ‘zgarishlar 

o rq a s id a g i  q o n u n iy   b o g ‘la n is h la r  ta b ia td a   so d ir  b o ‘lu v ch i 

hodisalam i  ularning  tabiiy  ko'rinishida  ham ,  maxsus  laboratoriya 

tajribalari vositasida kuzatishlar orqali ham  o ‘rganiladi.  Laboratoriya 

va  texnik  tajribalar,  tabiat  hodisalarini  kuzatish  fizika  fanining 

asosini tashkil qiladi va bizning u yoki bu jarayon yo  hodisa qonu- 

niyatlari  haqidagi  m ulohazalarim izning  negizi  hisoblanadi.  Ilmiy 

tahlil  natijalarining tajriba natijalari bilan m os kelishi bizning tabiat 

haqidagi bilim larim izning  haqqoniyligi  m ezoni b o ia d i.

3.  F izik   k a tta lik la r .  F iz ik   jis m la r ,  m a y d o n la r  va  fizik 

hodisalam ing  m uayyan  xossalarini  xarakterlovchi  kattaliklar fizik