tezlanishga teng boMadi.
M exanika nuqtayi nazaridan qaraganda ham m a inersial sanoq
s is te m a la ri o 'z a r o e k v iv a le n td ir: u la rn in g b ir o rta s in i ham
boshqalaridan yuqori q o ‘yib b o ‘lmaydi. A m alda bu hoi berilgan
sanoq sistem alarid a o ‘tk azilgan m exanik tajrib alarn in g hech
qaysisidan sistema tinch turibdimi yoki to ‘g ‘ri chiziqli tekis harakat
qilayotibdimi, ekanini bilib bolm asligida nam oyon bo‘ladi. Masalan,
turtkisiz to 'g ‘ri chiziqli va tekis harakatlanayotgan poyezd vagoni
ichida turib, agar vagon derazasidan qaram asak, vagon tinch
turibdim i yoki harakatlanayotibdim i, buni bila olm aym iz. Bunday
sharoitda jism larning erkin tushishi, biz tashlagan jism ning harakati
va barcha boshqa mexanik jarayonlar go‘yo vagon tinch turganidek
sodir bo'ladi.
G aliley aniqlagan bu hodisalardan h am da ( Id) yoki (If)
tengliklardan m exanikaning nisbiylik prinsipi yoki Galiley ning
nisbiylik prinsipi quyidagicha ta ’riflanadi:
inersial sanoq sistemasi
ichida о ‘tkazilgan m exanik tajribalar yordam ida и tinch y o ki to ‘g ‘ri
chiziqli tekis harakat qilayotganligini aniqlash m um kin emas
yoki m exanika qonunlari ham m a inersial sanoq sistemalar uchun
о ‘rinlidir.
1905- yilda Eynshteyn yorug‘lik yordam ida o ‘tkazilgan tajri
balar asosida
m exanikaning nisbiylik prinsip in i tahlil qilib,
shunday xulosagakeldi: nisbiylik prinsipi bu tabiatning eng fu n d a
mental qonunlaridan biri bo ‘lib, uni fa q a t m exanik hodisalargagina
emas, balki issiqlik, elektromagnit, yorug'lik va boshqa hodisalarga
ham qo ‘llash mumkin.
Barcha inersial sanoq sistemalarida fiz ik a qonunlari bir xilda
bo ‘lishi invariantlik prinsipi deyiladi.
Yorug'lik tezligining invariantlik prinsipi о ‘rinlidir, ya ’n i barcha
inersial sanoq sistemalarida yorug'lik tezligi bo'shliq ( vakuum )
da eng katta bo ‘lib, и о ‘zgarmas с = 3 108 ™ ga tengdir.
11- §. M oddiy nuqta. T rayektoriya. Ko‘chish va y o i
Jism larning harakati haqidagi ko‘pgina am aliy m asalalarda
berilgan jism larning o ‘lcham i va shakli rol o ‘ynam asdan, balki
ularning faqat massasi m uhim aham iyatga ega b o ‘ladi. Bu holda
40
real jism ni shu jism massasiga teng massaga ega b o ig an nuqta deb
qarash m um kin. К о ‘rilayotgan harakatda shakli va o'lcham larini
e ’tiborga olmasa ham b o ‘ladigan jism m oddiy nuqta deb ataladi.
M asalan, Y erning Quyosh atrofidagi harakatini o ‘rganishda Yerni
moddiy nuqta deb olish m um kin. Y erning o ‘z o ‘qi atrofidagi
harakatini o ‘rganishda esa Yerni moddiy nuqta deb qarash m um kin
em as, chu nk i
Y erning shakli va o ‘lcham lari uning ay lan m a
harakati xarakteriga an ch a t a ’sir ko‘rsatadi.
M oddiy nuqtaning harakatini tasvirlash uchun vaqt o ‘tishi
bilan uning fazodagi vaziyati qanday o'zgarib borishini k o ‘rsatish
kerak.
Harakatlanayotgan m oddiy nuqtaning berilgan vaqt oralig'ida
shu vaqtning har bir paytida kuzatilayotgan fazodagi vaziyatlarini
ifodalovchi nuqtalam ing geometrik о ‘rni trayektoriya deb ataladi.
Trayektoriyaning shakli sanoq sistemasining qanday tanlanishiga
b o g liq . M asalan, Yerga nisbatan harakatlanayotgan vagonda
jism n in g
tushishini k o ‘raylik. Agar san o q sistem asi vagonga
biriktirilgan bo ‘lsa, jism ning vagonga nisbatan trayektoriyasi to ‘g‘ri
chiziqdan iborat b o ‘ladi. Agar sanoq sistem asi Yerga (m asalan,
p la tfo rm a g a ) b irik tirilg a n b o ‘lsa, jis m n in g Y erga n is b a ta n
trayektoriyasi egri chiziqdan iborat b o ‘ladi.
D em ak, trayektoriya shakli tushunchasi nisbiy m a’noga ega.
Shunday ekan, trayektoriya shakli haqida um um an em as, balki
berilgan (tanlangan) sanoq sistemasidagi trayektoriya shakli haqida
gapirish to ‘g‘ri b o ‘ladi.
M o d d iy n u q ta n in g b ir o r vaqt o ra !ig ‘ida o 'tg a n tra y e k -
toriyasining uzunligi shu vaqt ichida o ‘tilgan y o ‘l deyiladi. Agar
trayektoriya to 'g 'ri chiziqdan iborat b o is a , to ‘g ‘ri chiziqli harakat
yoki, aksincha, trayektoriya egri ch iziq dan iborat boMsa, egri
chiziqli harakat deb ataladi.
Faraz qilaylik, m oddiy nuqta biror trayektoriya b o'ylab
A
nuqtadan В nuqtaga k o 'ch g an b o ‘lsin ( 1 7 - rasm). Bu vaqtda
trayektoriya b o ‘ylab hisoblangan A va В n uqtalar orasidagi masofa
o'tilg an yo'lni ifodalaydi. Bu yo‘lni s bilan belgilaym iz. Agar
vaqtning boshlang'ich paytida jism turgan n u qta m a’lum boMsa,
u holda bosib o ‘tilgan s y o ‘lni harakat trayektoriyasi bo'ylab
41
5
yo tq izib , t v aqtdan s o ‘ng
jism vaziyatini topish m um
kin. L ek in
tra y e k to riy a
m a’lum boMgan holdagina
A
s
Do'stlaringiz bilan baham: 
