Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

•

[Д/] 

Is 

S 

sm 

km

Amalda  tezliknins  1— ,  1-----   va  boshqa  birliklari  ham  qo'Ilaniladi.

s 

soat

Tezlikning  bu  birliklari  orasida  quyidagi  bog'ianish  mavjud:

.  

sm 

10“2m _ .  

m

- 2

 

m 

.  

km 

_  

103m 

_  

10  m 

S 

" 

s 

s ’ 

soat 

3600s 

36 

s 

‘

H ar  qanday jism ning  harakatini  bir  nechta  sodda  harakatdan 

iborat  b o'lgan  m urakkab  h arakat  deb  qarash  m um kin.  M urakkab 

harak atnin g  tezligini,  vek to rlarn i  q o ‘shish  qoidalariga  m uvofiq 

(7-  §  ga  q .),  sodda  harak atlar  tezliklarini  q o ‘shish  yo‘li  bilan 

topiladi.

13-§.  Tezlanish

Vaqt  o ‘tishi  bilan  tezlikning  kattaligi  va  yo‘nalishi  o ‘zgarib 

boradigan  harakat  tab iatd a  k o ‘p  uchraydi.  Tezlikning  b unday 

o ‘zgarishini  tavsiflash  u c h u n   tezlanish  degan  fizik  kattalik  kiri- 

tiladi.

Vaqt  birligi  ichida  tezlik  vektori  о ‘zgarishining  son  qiymatiga 

teng b o ‘Igan fiz ik   kattalik  tezlanish  deyiladi.  Tezlanish  vektor  k at­

talik  b o ‘lib,  a  harfi  bilan  belgilanadi.

Agar  jism n ing   A  nuqtadagi  00  boshlang‘ich  tezligi 

Д/ 

vaqt 

davom ida  В nuqtada  0  qiym atgacha  o'zgargan  boMsa  (19-rasm ), 

tezlik  o ‘zgarishining  shu  o ‘zgarish  bo‘lgan  vaqt  oralig‘iga  nisbati 

a o r o 'rta c h a   tezlanish  deyiladi:

44

---

0 

° ‘ r 

At 

At  '

(

10

)

19-rasm dan  ko 'rin adik i,  te z ­

lik n in g   Av  o ‘z g arish i  tr a y e k ­

toriyaning botiq tom oniga burchak 

ostida yo'nalgan boMadi.

U m um iy holda o ‘rtacha tezla-

19-  rasm.

nish  kattaligi  trayektoriyaning turli

qismlarida turlicha va o 'rtach a kattalik olinayotgan vaqt oraligMning 

kattaligiga  bogMiq  boMadi.  V aqt  oraligMni  k ich ray tirib   boraylik. 

ДГ -»  0  da  lim itga  o ‘tilganda  В  nuqta  A  nuqtaga  intiladi  va  AB  

yoMdagi o ‘rtacha tezlanish A nuqtadagi oniy yoki haqiqiy tezlanishga 

aylanadi.  Shuning uchun

Shunday  qilib,  trayektoriyaning  istalgan  nuqtasida  harakat­

ning  tezlanishi  trayektoriyaning  botiq  tomoniga  burchak  ostida 

yo'nalgan  va  kattaligi  jiha tid a n   tezlikdan  vaqt  b o ‘yicha  olingan 

hosilaga  teng  bo ‘Igan  vektor  kattalikdir.

Tezlanish  birligi  qilib  vaqt  birligi  ichida  tezligi  bir  birlikka

о ‘zgaradigan  harakatning  tezlanishi  qabul  qilinadi.

SI  d a  tezlan ish   birligi  qilib  tezligi  h a r  sek un dd a  1  m  ga 

o ‘zgaradigan  harakatning  tezlanishi  qabul  qilinadi,  ya’ni