Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

17- rasm.

в 

m a sala  s h u n c h a lik   o so n  

yechiladi.  Jism ning  harakat 

trayektoriyasi 

berilm agan

hollard a  u n in g   boshlangM ch  vaziyati  va  bosib  oMgan  yoMning 

uzunligi  maMum  boMganda  ham  jism ning oxirgi  vaziyatini  topib 

boMmaydi,  chu n k i jism   bu yoMni  istalgan  y o ‘nalishda va  istalgan 

trayektoriya b o ‘ylab bosib oMishi  mumkin.  Bu  holda  ham jism ning 

vaziyatini  topish  uchun  bosib o ‘tilgan yoMni em as,  balki jism ning 

ko'chishi deb  ataladigan  kattalikni  bilish  kerak  boMadi.

Jismning  boshlang‘ich  (A)  vaziyatidan  oxirgi  (B)  vaziyatiga 

о ‘tkazilgan  va yo ‘nalishga ega bo ‘Igan to ‘g ‘ri  chiziq kesmasi moddiy 

nuqtaning  k o ‘chishi  deyiladi  (17-  rasmga  qarang).  Ko‘chishni  s 

bilan  belgilaym iz,  u  vektor  kattalikdir.

S hunday qilib,  m oddiy  nuqtaning  ixtiyoriy  paytdagi  vaziyatini 

topish  uchun  uning boshlangMch  vaziyatini va shu paytgacha oMgan 

vaqt  davom ida  ko‘chishini  biiish  kerak,  s  k o ‘chishning  boshini 

A  n u q ta g a   q o ‘ysak,  sh u  k o 'c h is h   v e k to rin in g   oxiri  m o d d iy  

nuqtaning  yangi  В vaziyatini  k o ‘rsatadi.

T o ‘g ‘ri  chiziqli harakatda  trayektoriya  bilan  ko‘chish  ustm a- 

ust  tu shadi.  Bu  holda 

m oddiy  n uq taning   bosib  oMgan  yoMi 

ko‘chishning  m oduliga  teng,  ya’ni,  s =  |  s  I boMadi.

12-§.  T ezlik .O ‘rtac h a  va  oniy  tezliklar

K undalik  kuzatishlarim izdan  bir jism   ikkinchi jism dan  tezroq 

yoki  s e k in ro q   h a r a k a tla n is h in i  b ila m iz .  M a sa la n ,  p o y e z d  

sa m o ly o td a n   sek in ro q   yoki  av to m o b il  v e lo sip e d d a n   te z ro q  

h arakatlanadi. 

Jism larning 

harakati 

goh  sekinlashishi,  goh 

tezlash ish i  m u m k in .  M a sa lan ,  avtobus  b ek atga 

y aq in lash a- 

yotganida  u n ing  harakati  sekinlashadi  va,  aksincha,  bekatdan 

uzoqlashayotganida  esa  harakati  tezlashadi.  Jism lar  harakatining 

jadalligini  tavsiflash  uchun  tezlik tushunchasi  kiritiladi.  Vaqt  birli­

gi  ichida jism ning о ‘tgan  masofasining  son  qiymatiga  teng  bo ‘Igan

42

---

fiz ik   kattalik  tezlik  deyiladi.  U 

vektor  kattalik  boMib,  v  bilan 

belgilanadi.

M oddiy  nuqta  A  nuqtadan 

В nuqtaga egri chiziqli trayektoriya 

b o ‘yIab  harakat  qilib,  At  vaqt 

oraligMda  As yoMni o ‘tgan boMsin 

( 1 8 -ra s m ),  As  m a so fa ning   A t 

vaqt  oralig'iga  b o ‘Igan  nisbati

1 8