7
6
5
4
vaq tn in g bizni q iziq tirad ig an
keyingi paytlarida ham koor
d in a ta sh u q o n u n b o 'y ic h a
hisoblab an iq lan ish i m um kin
deya olamiz.
2
3
o
1 2
3
4
5
6
7
8 t,s
2 3 - rasm.
Endi jadval asosida harakat
grafigini yasaylik (23- rasm ).
Tekis h arak atd a x(t) funksiya
v a q tn in g c h iz iq li fu n k siy asi
b o'lgani uchu n bu harakatning
grafigi ham to 'g 'r i ch iziq d an
iborat bo'ladi. Koordinata boshi-
dan boshlanadigan tekis harakatda koordinata kattaligi bilan y o 'l
kattaligi orasida farq bo'lm aydi.
23- rasmdagi grafikdan va x (t) funksiyadan ((14) form ula)
/ = 0 da x0 = lm — b o sh lan g 'ich ko o rd in ata, v ~ ~ —harakat
tezligi ekanligi ravshan ko'rinib turibdi. Demak, to 'g 'ri chiziqli tekis
harakatda jism koordinatasining vaqtga bog'liqligi (harakat qonuni)
ch iziq li fu n k siy ad an ib o rat. D em ak , b u n d ay funksiya bilan
ifodalaniladigan harakat to 'g 'ri chiziqli tekis harakat ekan.
16- §. T o ‘g ‘ri chiziqli o ‘zgaruvchan h arak a t. Tezlik va
Tabiatda vaqt o 'tish i bilan tezligi o'zgarib turadigan harakat
k o 'p uchraydi. M asalan, tram vay, trolleybus va avtobuslam ing
harakatini k uzatar ekanm iz, yo 'ln in g b a’zi qism larida sekinroq
harakatlanishini, to 'x tash joylarida esa tezlik nolga teng bo'lishini
k o 'ram iz. B unday harakat notekis harakat yoki о ‘zgaruvchan
harakat deyiladi.
Vaqt o'tishi bilan tezligi o ‘zgaradigan h a rakat о ‘zgaruvchan
harakat deyiladi.
H a r a k a t tr a y e k to r iy a s i t o ' g ' r i c h iziq d a n ib o ra t b o ‘Igan
o ‘zgaruvchan harakat to'g'ri chiziqli o'zgaruvchan harakat deb
ataladi.
x = v t + x 0
(15)
tezlanish grafiklari
50
O 'zgaruvchan harakatning eng sodda turi tekis o'zgaruvchan
harakatdir. Bunday harakatda har qanday teng vaqt oraliqlari
davom ida tezlik ayni bir kattalikka o ‘zgaradi, binobarin, tezlanish
o ‘zgarmas (a = const) b o ‘ladi.
Tekis o ‘zgaruvchan harak atn i tekis tezlan u v ch an va tekis
sekinlanuvchan harakatlarga ajratiladi.
H ar q a n d a y teng vaqt oraliqlarida tezligi bir tekis ortib
boradigan h a ra ka t tekis tezlanuvchan h a ra ka t deyiladi. T ekis
te z la n u v c h a n h a ra k a t o ‘z g arm as m u sb at te z la n ish li (a > 0 )
h arak a td ir, b u n d a tezlan ish y o ‘nalishi te z lik (yoki h arak a t)
yo'nalishi bilan bir xil boMadi.
Har qanday teng vaqt oraliqlarida tezligi bir tekis kam ayib
boradigan harakat tekis sekinlanuvchan harakat deb ataladi. Tekis
sekinlanuvchan harakatda tezlanish manfiy (tf<0) boMib, bunda
tezlanish tezlik yo'nalishiga qaram a-qarshi y o 'n algan b o ‘ladi.
Tekis o 'zg aru v ch an h arak atd a tezlanish harakat davom ida
o ‘zgarmas b o ‘lgani uchun uni hisoblashda ixtiyoriy vaqt oralig‘ini,
m asalan, b utu n vaqt oralig‘ini olish m um kin. Agar jism ning u0
boshlang‘ich tezligi t vaqt davomida и qiymatgacha o'zgargan boMsa,
tezlanish ta ’rifiga k o ‘ra
a - v ~ v о
(16)
t
boMadi, b u n d an
v = v0 + at
(17)
ekanini topam iz. Bu form uladan tekis o ‘zgaruvchan harakat uch un
vaqtning ixtiyoriy qiym atidagi yoki tray ektoriyaning ixtiyoriy
nuqtasidagi tezligini, ya’ni oniy tezligini hisoblash m um kin.
(17) form ula
v0 boshlangM ch tezlikk a ega boMgan tekis
tezlanuvchan harakatning tezligini ifodalaydi. Bunday harakat har
doim qandaydir harakatning (m asalan, tekis harakatning) davom i
boMadi.
Tinch holatdan boshlangan tekis tezlanuvchan harakatda v0= 0
boMgani uchun (17) form uladan
v = a t
(18)
kelib chiqadi. Bu formula boshlangMch tezlikka ega boMmagan tekis
tezlanuvchan harakatning tezligini ifodalaydi.
51
Tekis sekinlanuvchan harakatda a< 0 ekanini nazarga olsak, u
holda (17) form ula
v = vQ — a t
(19)
%
ko‘rinishga keladi. Bu form ula oxirgi tezligi nol bo'lm agan tekis
sekinlanuvchan harakatning tezligini ifodalaydi. Oxirgi tezligi nol
bo'lgan (v - 0) tekis sekinlanuvchan harakatning boshlang‘ich
tezligini
Do'stlaringiz bilan baham: |