Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

kattaliklar  deyiladi.  M asalan,  jism ning  massasi,  tem peraturasi, 

harakat  tezligi,  ish,  energiya va  boshqalar fizik  kattaliklardir.

Fizik  kattaliklarning  o ‘zgarishlarini  ham m a  vaqt  oMchashlar 

orqali  m iqdoriy  aniqlanadi.  K uzatishlar va  tajribalar vaqtida  fizik 

kattaliklarni  aniq  va  to ‘g ‘ri  oMchash  fizikadagi  har  qanday  ilmiy 

tadq iqotning  asosiy  qism ini  tashkil  qiladi.

4.  Fizik  qonunlar.  Tabiatdagi  barcha  hodisa  va jaray o n lar bir- 

birlari  bilan  muayyan  sababiy bog‘lanishda b o ‘ladilar.  K uzatishlar

С  

va tajribalar asosida  olim lar turli  fizik  kattaliklarning  o ‘zgarishlari 

orasidagi  qonuniy  b o g ia n ish la m i  och adilar  va  m uayyan  o 'zaro  

sab abiy  b o g ‘la n ish larn i  o 'rn a ta d ila r.  B unday  o ‘zaro   sababiy

15

---

bogManishlarni  um um lashtirish  natijasida  fizik  q o n u n la r  kashf 

qilinadi.  Bu  q o n un larnin g   to ‘g ‘riligi  ulardan  kelib  chiqadigan 

xulosalam ing tajribaga  muvofiqligi  bilan  tekshiriladi.

5.  Eksperim ental  va  nazariy tadqiqotlar.  Fizika  eksperim ental 

fan  hisoblanadi.  U  am al  qiladigan  asosiy  m a’lum otlar va  olim lar 

chiqaradigan  xulosalar tajribadan,  eksperim ent  natijasida  olinadi. 

Bu qonuniyatlarni,  asosan,  m atem atika vositalari  va  usullari  bilan 

o'tkaziladigan  nazariy  tahlilsiz  batafsil  tekshirib  bo'lm aydi.

O lim lar  m urakkab  hodisalar  va jarayonlarni  o ‘rganayotganda 

hodisaning  asosiy om illarini  va taxm in  qilinuvchi  qonuniyatlarini 

aks ettiruvchi va hisobga oluvchi  sxem atik  m odellarini yasaydilar, 

m atem atik tahlil usullarini  tekshirilayotgan jarayonning ham  asosiy 

qo nu niyatlarini,  ham   q o 'sh im c h a  tafsilotlarini  aniqlash  uch un  

q o ‘llashga  imkon beruvchi  modelini  tavsiya qiladilar.

N a z a r iy   h is o b la s h la r   n a tija s id a   o lin g a n   va  m iq d o r iy  

m unosabatlarda  ifodalangan  xulosalar keyinchalik kuzatishlardagi 

va laboratoriya eksperim entlaridagi  oMchashlar orqali tekshiriladi. 

Bunday  taqqoslash  m odelning  aniqligini  va  aynan  o ‘xshashligini 

tasdiqlaydi yoki rad etadi, bu esa yanada  mukammal model yasashga 

yordam   beradi.  U  m odel,  o ‘z  navbatida,  m atem atik tahlil  qilinadi 

va keyinchalik eksperim ental tekshiriladi va hokazo.

N azariy  va  eksperim ental  tadqiqotlarning  bunday  ketm a-k et 

o ‘zaro ta ’siri uzluksiz jarayon bo'lib,  tekshirilayotgan  hodisalam ing 

qonuniyatlarini  yanada  to ‘laroq  bilishga  olib  keladi.  Shu  asnoda 

yangi  fizik  q o n u n iy a tlar  yaratiladi  va  yangi  fizik  kashfiyotlar 

ochiladi.

6.  Fizik  kattalik lam i  oMchash.  B irliklar  sistem asi.  K o 'pgina 

fizik  q o n u n la r  tu rli  fizik  k a tta lik la m i  bo g'lo v ch i  fo rm u la la r 

ko‘rinishida  ifodalanadi.  Bu  kattaliklam ing son qiym atlarini  hosil 

qilish  u c h u n   fizik  k a tta lik la m i  o ‘lchash  zaru r  b o 'la d i.  Fizik 

kattaliklam i  oMchash  bu  kattalikni  u  bilan  bir  jinsli  b o ig a n   va 

birlik  qilib  olingan  fizik  kattalik  bilan  taqqoslash  dem akdir.  H ar 

bir  birlik  q a t’iy  aniqlangan  va  o ‘zgarm as  boMishi  kerak.  H ar  bir 

fizik kattalikning birligini  ixtiyoriy tanlash  m um kin.  Biroq am alda 

birliklam i  bunday tanlash  nihoyatda noqulay.  Shuning uch un  faqat 

b a’zi  fizik kattaliklar uch u n gina birlik  ixtiyoriy tanlanadi.  Bu  fizik 

kattaliklam ing birliklari asosiy birliklar deb yuritiladi.  Qolgan barcha

16

---

fizik kattaliklarning birliklari  bu  kattaliklam i  asosiy kattaliklar bilan 

b o g ‘lo v ch i  q o n u n la r  (fo rm u la la r)  aso sid a  o lin a d i.  B u nday 

kattaliklarning  birliklari  hosilaviy  birliklar  deb  yuritiladi.

Fizik  kattaliklarning barcha asosiy va hosilaviy birliklari to ‘plami 

birliklar sistemasi deyiladi.

Hozirgi vaqtda  „Xalqaro birliklar sistemasi"  —SI  (internatsional 

sistem a)  qabul  qilingan.  SI  ning  asosiy  fizik  kattaliklari  b o'lib 

uzun lik ,  m assa,  vaqt,  te rm o d in a m ik   te m p e ra tu ra ,  elek tr  tok 

kuchi,  yorugMik  kuchi  va  m odda  m iqdori  hisoblanadi.  Fizik 

kattaliklarning  asosiy  birliklari  qilib,  mos  ravishda  yettita  birlik 

olingan:  m e tr  (m ),  kilogram m   (kg),  sekund  (s),  kelvin  (K ), 

am per  (A),  kandela  (kd)  va  m o ‘l  (m ol).  Bundan  tashqari,  bu 

sistem ada yana  ikkita q o 'sh im ch a birlik—markaziy burchak  birligi 

radian  (rad) va fazoviy burchak birligi  steradian  (sr) qabul  qilingan.

SI birliklari bilan bir qatorda amalda fizik kattaliklarning sistemaga 

kirm agan  birliklari  ham   ishlatiladi.

Bu qoMlanmada barcha  m ateriallar asosan  SI  da bayon  qilingan 

bo'lib, b a ’zi  hollarda SI  birliklari bilan sistemaga kirmagan birliklar 

orasidagi  bog‘lanishlar  ham   keltiriladi.

---

н

и

ш