Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

I  bob.  KINEMATIKA

4 -  §.  M exanik  h arak a t  va  uning  nisbiyligi.  Fazo  va  vaqt

B izni  o ‘rab   tu rg a n   a t r o f - m u h itd a   b a r c h a   o ‘z g a ris h la r 

(m ateriy an in g   h arak ati)  m a ’lum   k etm a-k etlik d a  so d ir  b o ‘lib, 

ko‘proq  yoki  ozroq  davom iylikka  ega.  H odisalar  yoki  jaray o n - 

larning  b iro rtasi  ham   b ir  o n d a   ro ‘y  b erm ay d i.  'M ateriy aning  

uzluksiz  va  cheksiz  harakati  vaqtda  nam o y o n   b o ‘ladi.  V a q t— 

materiya  mavjudligining  obyektiv  shaklidir.

Barcha  m oddiy jism lar bir-biriga  nisbatan  b iro r tayinli  tarzda 

joy lashgan  va  fazoviy  k o ‘lam ga  cga.  H a ra k a t  ro ‘y  b erg an d a 

jismlaming bir-biriga nisbatan o ‘zaro joylashuvi va ko‘lami  o ‘zgaradi. 

D em ak,  m ateriyaning  harakati  faqat  vaqtda  em as,  fazoda  ham 

nam oyon  boMadi.  Vaqt  kabi  fa zo   ham  materiya  mavjudligining 

obyektiv  shaklidir

N y uton   to m o n id an   kiritilgan  absolyut,  harakatsiz  va  b o ‘sh 

fazo tasaw uri  m a’noga ega emas.  Fazo, uning geometrik elementlari 

( n u q ta ,  c h iz iq ,  sirt,  h a jm )  tu s h u n c h a la r i  m o d d iy ,  d ey arli 

o'zgarm as jism   xossalarining abstraksiyalari  sifatida yuzaga  keladi. 

N yuton  m exanikasida fazo o ‘zining barcha qism larida bir jinsli va 

izotrop  (y a ’ni  u n ing  xossalari  yo‘nalishga  b o g ‘liq  em as)  deb 

hisoblanadi.  M exanik hodisalam i  tahlil  qilishda  fazoni  bir jinsli  va 

izotrop  deb  hisoblash  m um kin.  Biroq  absolyut  harakatsiz,  hech 

narsa  bilan  bog  lanm agan  fazoning  m avjudligini  taxm in  qilish 

noto  g  ri.  Fazoni  biz h am m a vaqt  muayyan jism lar,  sanoq jism lari 

bilan  bog'langan  holda tasavvur qilamiz.

N y uton   nazariyasiga  k o ‘ra,  vaqt -  jism larga  bogMiq  b o ‘lm a- 

gan  holda  mavjud  b o 'lg an  absolyut  davom iylikdir.  Buni  ham 

asoslash  qiyin:  vaqt  m ateriyaning  m avjudlik  shakli  b o ‘lganidan 

davom iylikm  m ateriyadan  ajratib boMmaydi.

18

---

Bitta  sanoq  sistemasi  doirasida  barcha jarayonlar va  hodisalar 

uchun yagona  davomiylik o lc h o v in i  topish va yagona vaqt  mavjud 

deyish  m um kin.  Biroq,  Eynshteynning nisbiylik  nazariyasiga ko‘ra, 

bitta  sanoq  sistem asining  turli joylarida  sodir  bo'luvchi  bir  vaqtli 

voqcalar,  agar ularni  harakatlanayotgan  boshqa sanoq sistcm asiga 

nisbatan  qaralsa,  ular turli  vaqt  m om entlarida yuz beradi.  D em ak, 

vaq tn in g   o ‘tish i  sanoq  siste m alarin in g   nisbiy  h arak ati  bilan  

bog'langan:  barcha sanoq sistem alari  uchun  yagona,  absoljait vaqt 

mavjud  em as.  Jarayonning davomiyligi  harakat  bilan  bog‘liq,  vaqt 

tushunchasi jism larning bir-biriga  nisbatan  harakatidan ajralmasdir.

Biroq,  tezligi  yorug‘lik  tezligiga  nisbatan ju d a  kichik  (v  < < c) 

b o 'la d ig a n   h arak a tlard a  v aq tning  san o q   sistem asining  nisbiy 

harakatiga bog‘liqligi amalda juda kichik bo‘lib, uni tamomila nazarga 

olmasa ham  b o la d i.  Shu sababli  klassik mexanika deb yuritiladigan 

Nyuton  mexanikasida N yutonning absolyut va yagona vaqt haqidagi 

tasaw urlari  o ‘rinli  bo ‘ladi.

Shunday qilib,  fazo va vaqtni  m ateriyadan  ajratib b o lm a y d i va 

u lar  m a teriy a  m avjudligining  o ‘zaro  b o g ia n g a n   shak llarid ir. 

Xususan,  bunday  o ‘zaro  bog‘lanish  jism larning  vaqt  o ‘tishi  bilan 

fazoda  bir-biriga  nisbatan  siljishidan  iborat  mexanik  harakatda 

nam oyon  b o ‘ladi.

M ateriya  harakatining  eng  sodda  turi  m exanik  h arakatdir. 

Jism larning yoki jism  qism larining  fazoda bir-biriga  nisbatan  vaqt 

o ‘tishi bilan siljishi  mexanik harakat deb ataladi.  Mexanik harakatda 

birjism ning vaziyati  boshqa jismlarga nisbatan  o ‘zgaradi.  M asalan, 

kema qirg‘oqqa nisbatan,  poyezd tem iryo‘l  iziga  nisbatan, tram vay, 

trolleybus,  avtobuslar daraxtlarga  nisbatan  harakat qiladi va  hokazo. 

A m m o  qirg‘oq,  tem iryo ‘1  relsi  va  daraxtlarning  o ‘zi  ham   Yer 

bilan  birga  harakatlanib  turadi.  Tabiatda  m utlaqo  harakatsiz jism  

yo‘q.