Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

Tabiatdagi hamma jistnlar harakatda  bo ‘Iganligidan har qanday 

tinchlik  nisbiydir.

H ar  qanday  tinchlik  nisbiy  bo ‘Igani  kabi,  har  qanday  harakat 

ham  nisbiydir.

F izik an in g   jism la r  m exanik  h a ra k a tin i  va  nisbiy  tin ch lik  

sharoitlarini o'rganadigan bo‘limi  mexanika deyiladi.  M exanika uch 

qismga bo'linadi:  kinem atika,  dinam ika va statika.

M e x a n ik a n in g   m e x an ik   h a ra k a tn i  u n i  yuzaga  k e ltirg a n

19

---

sabablarga  b o g iiq   b o 'lm a g an   holda  o 'rg an ad ig an   boMimi  kine- 

matika deyiladi.

M e x a n ik a n in g   jism   h a r a k a t  q o n u n la r in i  t a ’sir  e tu v c h i 

kuchlarga bogMiq  holda o'rganadigan  boMimi  dinamika  deyiladi.

M exanikada jism ni  m exanik  harakatga  keltira oladigan  kuchlar 

mavjud  boMganda  ham  kuzatilayotgan  jism   o ‘zining  nisbiy  tinch 

yoki  m uvozanat  holatini  saqlaydigan  hodisalar  ham  o'rganiladi. 

M exanikaning  kuch  ta ’sirida  jism lam ing  m uvozanat  holatlarini 

saqlash  shartlarini  o ‘rganadigan  boMimi  statika deyiladi.

5- §•  N yuton  klassik  m exanikasi  va  uning  qoMlanish  chegarasi

M exanika  fizikaning  m ateriya  harakatining  eng  so dda  turi 

haqidagi  ta ’lim otni  ifodalovchi  m uhim   boMimidir.  Bunday harakat 

jism larning  yoki  jism  qism larining  bir-biriga  nisbatan  siljishidan 

iborat.

M exanika  ham ,  boshqa  tabiiy  fanlar  kabi,  o ‘zining  q o n u n - 

qoidalarini  tajribalardan  olingan  m a’lu m otlam i  um um lashtirish 

va sistem alashtirish  y o ‘li  bilan  aniqlaydi.

M e x a n ik a n in g   a s o s iy   q o n u n la r i n i  G a lile y   a n c h a g in a  

oydinlashtirib bergan.  N yuton ularni uzil-kesil ta ’riflab berdi.  Eyler 

birinchi  b o ‘lib  m exanikaning  qonunlariga  analitik  ko'rinish  berdi 

va m exanikaning rivojlanishiga  katta hissa q o ‘shdi.  Am m o  „klassik 

m e x a n ik a "  d eb   nom   o lgan  N y u to n   yoki  G aliley  —  N y u to n  

m exanikasi  yorugMik  tezligiga  nisbatan ju d a  kichik  tezliklar bilan 

harakatlanadigan  ko‘p  sonli  atom lardan  iborat  boMgan  jism lar— 

m akroskopik  jism larn in g   h arak atlarini  kuzatishlarga  asoslanib 

yaratilgan.  M akroskopik  jism lar  m exanikasi  klassik  m exanika 

(N y uto n   m exanikasi)  deb  yuritiladi.

N y u to n   mexanikasi  yaratilgandan  keyin  ikki  yuz yil  ichida fan 

shunday  katta  muvafifaqiyatlarga  erishdiki,  XIX  asrning  k o ‘p 

fiziklari  bu  m exanikaning  mislsiz  k u ch-qudratiga  toMa  ishongan 

edilar.  U la r  istalgan  fizik  hodisani  tu s h u n tirish —uni  N y u to n  

qonunlariga  b o ‘ysunuvchi  m exanik jarayonga  keltirishdan  iborat, 

deb  hisoblar  edilar.  Biroq  fan  rivojlanishi  bilan  XX  asrda  klassik 

m exanikaning  qonun  va  tasaw urlari  bilan  m os  kelmaydigan  bir 

qancha hodisalar ochildi.  M asalan, osmon jismlari ustida o'tkazilgan 

ju d a  k o 'p   va  aniq  ku zatish lar  klassik  m exanika  xulosalaridan 

20

---

ch etlan ish lar  bo r  ekanini  k o ‘rsatadi.  A to m lar  va  m oleku lalar 

tarkibiga  kiruvchi  zarralarning  harakati  va  o ‘zaro  ta ’siri  ham da 

fa z o n in g   ju d a   k ic h ik   s o h a s id a   (~ 1 0 “10  m )  so d ir  b o ‘lu v c h i 

harakatlarning qonunlari  klassik  mexanika qonunlaridan ju d a  katta 

farq  qiladi.  Bu chetlanishlarning  kelib  chiqish  sabablarini  aniqlash 

maqsadida  Eynshteyn  klassik  mexanika tushunchalari  (fazo va vaqt 

tushunchalari)  ni  qayta  qarab  chiqdi  va  shu  asosda  1905-  yilda 

maxsus  (xususiy)  nisbiylik  nazariyasini  y aratdi.  Bu  n azariy a 

yorug‘lik  tezligidan  kichik  h ar qanday  tezlik  bilan  h a ra k a tla n a - 

y o tgan  jism la rn in g   h a ra k a t  q o n u n la rin i  o ‘z  ichiga  o lu v c h i 

m exanika  q o n u n la rin in g   u m u m lash m a sid an   iborat  b o ‘lib,  uni 

relyativistik mexanika („k atta tezliklar m exanikasi")  deb yuritiladi. 

Yangi  m e x an ik a  eski  N y u to n   m ex an ik asin i  b u tu n la y   in k o r 

qilm aydi.  Relyativistik  m exanika  tenglam alari  yorug‘lik  tezligiga 

nisbatan   ju d a   kichik  te zlik lar  u ch u n   klassik  m exanika  te n g la- 

m alariga  ay lanadi.  S h u n d ay   qilib,  klassik  m exanika  relyativistik 

m exanikaga  u ning  xususiy  holi  sifatida  kiradi  va  kichik  tezlik lar 

bilan  so d ir b o ‘ladigan  h arak a tlarn i  tavsiflashda  o ‘zining  a w a lg i 

ah am iy atin i  saqlab  qoladi.

XX  asrning  20-yillarida  ato m   fizikasi  taraqqiyoti  ja ra y o n id a 

kva n t  m ex a n ik a si  ( to ‘lq in   m ex an ik asi)  yuzaga  keldi.  K vant 

m exanikasi  m ik ro za rrala rn in g   h arak a tin i  va  o ‘zaro  t a ’sirin i, 

ato m lar  va  m olekulalar  ichidagi  hod isalarn i  o ‘rganadi.  K vant 

m exanikasi  tenglam alari  ham   m akroskopik jism lar u ch u n   klassik 

m exanika  tenglam alariga  aylanadi.  B inobarin,  klassik  m exanika 

kvant  m exanikasiga  ham   uning xususiy  holi  sifatida  kiradi.

Shunday qilib,  fanning taraqqiyoti,  nisbiylik  nazariyasi va kvant 

mexanikasi  klassik  m exanikaning  qonun  va  tasaw urlarini  y o ‘qqa 

c h iq a r m a s d a n ,  b alk i  a n iq la s h tira d i,  k lassik   m e x a n ik a n in g  

qo'llanish  chegarasi  cheklanganligini  k o ‘rsatadi,

Yuqorida ko'rib o ‘tilganlardan,  Nyuton qonunlariga asoslanuvchi 

klassik m exanika yorug'lik tezligiga nisbatan ju d a  kichik tezlik bilan 

h a ra ka tla n u vch i  (a to m la r  m assasiga  n isb atan )  ka tta  m assali 

jism larning mexanikasidir,  degan  xulosa  kelib  chiqadi.

Q isqa  qilib  aytganda,  m exanikaning  bosh  masalasi  та 'lum 

kuchlar va boshlang'ich shartlarga ко ‘ra harakatlanayotgan jism ning

21

---

tezlanishini,  tezlanishga  ко ‘ra  tezlikni  va  nihoyat,  vaqt о ‘tishi bilan 

jism ning vaziyati (koordinatasi)  ni aniqlashdan  iboratdir.  M exanika 

bolim idagi  barcha mavzular asta-sekin ana shu vazifani  hal  etishga 

yo'naltiriladi.

6-  §.  B a’zi  m atem atik  tushunchalar

Fizik  q o n u n la r,  h o d isalar  va  ja ra y o n la rn i  tu sh u n tirish d a , 

ularning fizik  m azm unini  ochib berishda  m atem atik tu sh un ch alar 

va  am allardan  foydalaniladi.  Shulardan  b a ’zilari  ustida  to ‘xtalib 

o ‘tamiz.

1.  Ju d a  kichiklik  belgisi.  K attaliklarning  kichik  o'zgarishlarini 

yoki  kichik  kattaliklarni  belgilash  uchun  bu  kattaliklarning  oldiga 

Д  belgi  (grek  alfavitining  ,,delta“  harfi)  q o ‘yish  qabul  qilingan. 

M asalan,  Am  —  kichik  m assa,  Av — tezlikning  kichik  o ‘zgarishi.

2. Tengsizlik va taqribiy tenglik belgilari.  Hamm amizga  m a’lum 

b o ‘lgan  >  va  <  tengsizlik  belgilaridan  tashqari  *  (teng  em as),  >> 

ancha  katta va  «   ancha  kichik belgilari ham   ishlatiladi.  M asalan, 

m akroskopik jism ning  и  tezligi  yorug‘lik tezligidan  an ch a kichik: 

v  «   с  yoki  protonning  я?р  massasi  elektronning  mc m assasidan 

ancha  katta:  m  » m

P  

e -

Taqribiy tenglikni belgilash uchun = belgisi ishlatiladi.  M asalan, 

yorug‘likning  vakuum dagi  tezligi  с =  300000  k m /s  yoki  erkin 

tushish  tezlanishi  g  =  9,8  m /s 2.

3.  N a tu ra l logarifm lar.  0 ‘nli  logarifm lar  lg bilan birga natural 

logarifm lar  In  ham   ishlatiladi.  N atural  logarifm larning  asosi 

e ~ 2 , 7 2   boMgan  irratsion al  sondir.  0 ‘nli  logarifm dan  n atu ral 

logarifmga \nN= 2,3  lg  TV form ula bo‘yicha o ‘tiladi.

4.  K attaliklarning moduli va tartibi.  K attalikning m usbat  ishora 

bilan  olingan  qiymati  uning  moduli  (absolyut  qiym ati)  deyiladi. 

K attalikning  moduli shartli  ravishda to ‘g ‘ri  qavsga olib  ko‘rsatiladi.

M asalan,  tezlanish  o  = _ 4 ^y  b o ‘lsa,  u n in g   absolyut  qiym ati

II 

A  m

b o 4ladi.

K attalikning tartibi  deb  kattalikning qiym atiga yaqin  boMgan va

10"  ko‘rinishida ifodalanishi  m um kin bo'lgan songa aytiladi,  bunda 

n— m usbat  yoki  manfiy  b utu n  sonlar.  M asalan,  birinchi  kosm ik

22

---

tezlik  7,9