Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

(М. Исм.) Иима қилай, Ниёз ака! Кулиб кулолмасам, йиғ- 'Лаб йиғлолмасам. (Б. Раҳмонов.)

7. 
   Составида -ки юкламасини олгаи инкор формасидаги сўз бўлган гапларда ҳаракатнинг бажарилиш-бажарилмаслигига 1|нкор формасидаги сўз билдирган ҳаракат-ҳодиса йўл қўймас- лиги маъноси ифодаланади: Ахир янги келган эмассизки, тар- тибни билмасангиз. (С. Аҳм.) Хосиятнинг эскиси ҳам йўқки, сенга ечиб берса. (Н. С.)
   

Қарама-ҳарши ҳўйилаётган нарса-ҳодисани билдирувчи сўз инкор формасида бўлмаслиги мумкин. Лекин унинг инкор мазмунига эгалиги контекстдан сезилиб туради ва бу сўз -ми юкламаси билан қўлланади: Сен ёш боламисанки, ойинг билан маслаҳатлашсанг. (0. Е.)

7. 
   -са аффиксли феъл ҳам ёки -да юкламаси билан қўллан-* ганда, тўсиқсизлик маъносини билдиради ва тўсиқсиз эргаш гапнинг кесими вазифасида келади: Эй, қўйинг, хафа цилманг уларни, бола-да. Шўхлик килсалар ҳам, жуда тўйдириб су- ғоряптилар. (0.)
   

, 9. -са аффиксли феъл бошқа бирор ҳаракат-ҳодисанинг жу-
да «бошқача», нормал ҳолатдан ортиқ даражада бўлишини ифодалайди. Ниманинг «жуда бошқача» бўлиши контекстдан сезилиб туради: Ҳар кеча идорамиздаги томошани кўрсанг. Ҳи- соб-китоб, мажлис, танқид... (0.) Бу қирларга кўкламда чщ- санг. (Сўзлашувдан.) Ичини кўрсанг, вой, бирам гиламлар билан ясатиб қўйилганки, оғзинг очилади. (Ш. Р.)

10. 
    Таркибида эҳтимол сўзи қўлланган гапларда -са аф*
    

фиксли феълнинг маъноси гумон ифодаловчи формалар маъно- сига яқин туради. Қиёсланг: Эҳтимол, келиб цолса — Эҳти- мол, келиб цолар. Эҳтимол, келган бўлса — Эҳтимол, келган- ӧир.

10. 
    -чи юкламаси билан қўлланганда, буйруқ-истак майли- га хос маънолар ифодаланади: Бу ёща келсангиз-чи, қуда, бирпас чацчацлашайлик. (А. Қ.) Марасул ака, машинангизга солиб бир айлантириб келсангиз-чи! (А. Қ.)
    
11. 
    -са аффиксли феъл қиёслашни, ўрин маъноларини анг* латиб, қўшма гапларда эргаш гапни бош гапга боглаш учун хизмат қилади: Тўтиқиз... дугонасини ўйласа, холаси ўз кўксида паноҳ топгандек бағрига кириб олган жиянини ўйлар эди. (М. Исм.) Шариатнинг йўли кўп экан, биттаси берк бўлса, тўрттаси очиқ. (А. Қ.) Қаердан ўт очилса, ўша томонга гра- ната ёғдирилди. (Н. С.)
    
12. 
    -са аффиксли феъл -чи юкламаси ёки қани (қани энди) сўзи билан бирикиб, инкор маъносини ифодалайди. Бундай ҳолларда гап ўзига хос интонация касб этади: Қапи энди бу маслаҳатга кўнса! (Сўзлашувдан.) Уззукун «юртнинг отаси- ман» деб оғзини кўпиртиради-ю, арз билан борсангиз қўлинг- изга царайди. Юрт ғами парвойига келса-чи! (М. Исм.) Ҳали кетяпмиз, ҳали кетяпмиз, цани лолазор кўрина цвлса. (Сайёр.)
    
13. 
    -са аффиксли феъл бир неча турдаги аналитик форма- нинг ясалишида қатнашади: кўнса керак, олса бўлади, борма- санг бўлмайди, кетса кетсин каби. Бундай аналитик форма- ларнинг маъноси -са аффиксли феъл билан унга бириккан ёр- дамчи сўзнинг маънолари йиғиндисидан келиб чиқади.
    

Шартли майл

142. 
     §. Шартли майл формаси -(а)р (-мас) формали си- фатдош ва эди тўлиқсиз феълининг бирикувидан ҳосил бўла- ди: ишлар эди, келар эди, сўрар эди, айтмас эди каби. (Бу .формалар, ҳаракатнингдўтган замонга оидлигини ифодалаш учун ҳам қўлланади. «Замон категорияси» баҳсига қаранг.) Бу майл тури бажарилишининг бирор шарти бўлган, яъни бажа- рилиш-бажарилмаслиги бирор шарт билан боғланган ҳара- катни англатади: Мени инвалидлар уйига обориб бера цол- сангиз, мунчалик цийналмас эдингиз. (С. Аҳм.) Агар бунинг тагига етсак, аломат иш бўлар эди. (А. Қ.)
     

Шарт эргаш гапли қўшма гапларда бош гапнинг кесими ижро майли формасидаги феъллардан бўлганда ҳам, бош гап- даги ҳаракатнинг бирор шарт билан боғланганлиги ифодала- нади. Шунга кўра^шарт билан боғланганлик маъносининг ифо- даланиши жиҳатдан шартли майл формаси бошқа майл фор-- маларидан фарқланмайдигандек кўринади. Масалан. Эртароц келса, кинога борар эдик ва Эртароц келса, кинога борамиз



гапларишшг иккаласида ҳам бош гапдаги ҳаракатнииг юзага келиши э'ргаш гапдаги ҳаракатшшг рўёбга чиқишига боғлиқ. Лекин Эртароқ кглса, кинага борамиз гапида шарт борлиги маъноси бевосита шарт майли формаси орқали ифодаланади, борамиз формасининг ўзи шундай шарт борлкпши кўрсата олмайди. Эртароқ келса, кинога борар эдик гапидаги борар эдик формаси эса, шарт майли формаси қўлланмаса ҳам, ҳа- ракатнинг бажарилиши бирор шарт билан боғланганини ифо- далай олади.
Шартли майл формасига хос хусусиятлардан яна бири шу- ки, бу формадаги феъл билдирган ҳаракат ҳамма вақт бажа- 'рилмаган, юзага чиқмаган ҳаракат бўлади. Ҳатто қўшма гап билдирган ҳаракат-ҳодиса ўтган замонга оид бўлганида ҳам, щартли майл формасидаги феъл билдирган ҳаракат бажарил- маган, юзага чиқмай қолган ҳаракат бўлади: Агар алоқамиз илгарироқ бошланганда эди, биз бу қора юз шармандаларни цлгарироқ фош қилган бўлар эдик. (3. Фатхуллин.)
Шартли майл формасида ҳаракатнинг инкори юзага чиқ- маганлиги ифодалангани учун унинг бўлишсиз формаси ҳўл- ланганда, мантиқан ҳаракатнинг бажарилганлиги маъноси келиб чиқади (инкорни инкор этиш билан тасдиқ маъиоси ифо- даланади): Агар сиз яхиш одам бўлсангиз, уйдаги сирни кўча- га чщармасдингиз. (3. Фатхуллин.) Уша вақтда оёқларингни маҳкам тирасанглар эди, дадам Гулнорга уйланмаган бўларӧи. (0.)
Шартли майл формаси қатнашгаи гапларда ҳаракат нати- жасининг кимга қаратилганлиги, ҳаракат-ҳолатнинг қайси за- монга оидлигига боғли равишда сўзловчининг орзу-истаги, ҳаракатга даъват этиши, ҳаракатнинг бажарилиши ҳақидаги ўйи ва шу каби маънолар пфодаланиши мумкин. Агар ҳозир қилсаларинг, кечқурунга правление чақира берар эдик. (А. Қ.) Кун оққандан сўнг жўнасанг, бир манзилга етиб олардинг. (Ғайратий.) Тўпанисо опам билан бирга бўлсам, иш билар здим, гап билар эдим, тушунган хотин бўлар эдим, (А. Қ) Лекин истак, ҳаракатга қўзғатиш, маслаҳат каби маънолар бевосита шартли майл формасишшг ўзига хос маъно бўлмай, бошқа факторларнинг таъсирида келиб чиқувчи маънолар бў- лади. Шартли майл формаси қўлланган гапларда кўрсатилган маъиолар ифодаланмаслиги мумкин: Агар Пиримқул Зумр&дга билдириб қўймаса, биз ундан ажраб қолган бўларёик. (Б. Раҳ- монов.) ...орага мен тушмасам, оломон сеш ўлдириб кетар эди. (Ғ. Ғ.) Эртоевнинг гашши бщ> эшитсштгиз, сшз %ам юриб чщардингиз кечаси билаш. (0. Е.)
Юқорйдаш мисолларнинг ҳам’масида щш безооита «нартлн майл форм.асига хос бўяган маън© ҳаракатнянг ■бирор шарт би- л ан боғяиқ. экани маъноси бўлмй, бошқа кўшимча маъыолар •гурли факторларнинг таъсирида кел.мб чщадагая маънолар бўлади.

Мақсад майли

142. 
     §. Мақсад майли формаси -моқчи аффикси ёрдамида ясалади ва субъектшшг ҳаракатни бажариш мақсадини, ния- тини, мўлжалини билдиради: бормоқчиман, бормоқчисан, бор- моқчи; бормоқчимиз, бормоқчисиз(лар), бормоқчи(лар).
     

Феълнинг бу формаси фақат мақсад, мўлжал маъносини билдириб, замои маъносига дахли йўқ. -моқчи аффикси билан ясалувчи форма замон маъносига эга бўлган бирор восита билан қўлланмаганда, у билдирган мақсад ҳозирги вақтга оид бўлади. Қиёсланг: У ҳозир ҳамманинг калласини ғовлатган игум хабарни ё ҳеч ўйламаяпти, ёки бу гапнинг менга сира дахли йўқ, деб кўрсатмоцчи. (Ас. М.) Уялиш у ёқда турсин, ўзи ўйи- нини кўрсатмоқчи бўляпти. (М. Исм.)
-моқчи аффиксли феъл эди тўлиқсиз феъли билан қўллан- ганда, ўтган замон ифодаланиши мумкин. Лекин бунда ҳара- кат ўтган заМонга (ўтган замонда бажарилиши) эмас, балки мақсад ўтган замонга оид бўлади: Домланинг ер олгани рост, буни Саидийга билдирмоқчи ҳам эмас эди. (А. Қ.)
-моқчи аффикси билан ясалувчи форма бўл ёрдамчи феъли билан қўлланганда, ёрдамчи феълнинг қандай замон форма- сида қўлланишига қараб мақсад маъносига замон маъноси қўшилади: Отанинг сўзини унинг охирги дамида ерга урмоқчи бўлаётирсанми? (С. А.) Энди дарёга тўғон солмоқчи бўлиб ту- рибмиз. (А. Қ.) Бойвачча данакдай нонни оғзига ташлаб вақ- ти зиқлигини билёирмоқчи бўлди. (0.)
-моқчи аффикси билан ясалган форма бўл феълишшг ўтган ва ҳозирги замон формалари билан қўлланганда ҳам ҳаракат- нинг эмас, балки м-ақсаднинг (ниятнинг)ҳозирги замон ёки ўт« ган замонга оидлиги ифодаланади: Бормоқчи бўляпман эмас, боряпман деявер. (А. Убайдуллаев.)

Ижро майли