Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

Вмас, ӧрщттт Едаёсланаётгаы иккй ҳа:ракат-ҳод:исадаи си- фатдош,. равшшдош; ёки ҳара-кат номи бялан ифодадавган- ҳа- ракатнинг ишетрини ифодалаш уч-ун қўлланади-: Кулиб эмас, жиддий гшшрди. Қараиш эмас, кулиши чиройли.
Бунда фақат- бирор феъл билдирган ҳар.акатиинт инкори эмас, балки бирмнчи гап орқали иф.одаланган фикр инкор қи- ли-нади. Масалаи, Югуриё эмае, секин келди деганда югуриб келд'и гапига хос мазмун ннкор этплади. Бундай ҳолларда. эмас ёрдамчиси. фикрни ихчам ва алоҳ.ида таъкид билан ифо- далашга ёрдам беради. Ҳатто, эмас ёрдамчиеи шахс-сонда туе- лагиган формаяар; билан ҳам; қўлланади: Сўраса эмас, яланса айт. Ущиситша эмас, ёдлаб олсин каб.и:. Бормоқчи бўляпмая эмас, боряпмаи деявер. (А. Убайдуллаев.) Ҳожи хола индт- мада эм.ас, бошда йиглади, слщтади, қаршилик қылгаи чоғлари ҳам бўлди. (М. Исм.)
Демак, буедай. ҳолларда эмас сўзи феълнинг. инкор форма- енни ясовчи эмас„ умуман пнкор маъносини ифодаловчи ёр- да-мчи еўз ҳисобланади. Шунииг учун ҳам бу маънода у турли модал маъно ифодаловчи сўзлар, юкламалар, ундовла-р,. шу- нингдек, бўлишеиз формадаги феъл билан ҳам қўллана.веради: Ҳамма гап шундали,, колхоз бир центнер пахтани бир. меҳнат куниеа тушириши мумкин, мумкиигина эмас, партия ва ҳуку- мат, шундай щл-мщт, шуыдай щлмвцчигит эмт, щилаётбди: (А, Қ.) Ахир бў,.,, царордагидек тўгри-ку.—Ахмр щае, хайр/ ,..Бу бошща мр дғив ҳам. сўз< кетмайди, дегани эди. (Ш. Тош- матов.) Ғамлаганлар бўлмади эмас, бўлди. (Н. С.)
Кўринадики, эмас тўлиқсиз феъли иикор маъносиаи ифо- даловчи ёрдамчи сўз сифатида жуда кеиг қўлланади, феъл- минг инкор формасини ясовчи сифатида қўлланиши эса маълум' феъл формалари (-ган ва -моҳчи. аффиксли феъл формалар;-;) доираси билан чеғараланган.
Йўқ ёрдамчкси. Инкор ифодаловчи йўц ёрдам-чиеи фақат 1-ган ва -ётН-гаи аффикелари ёрдамида ясалувчи ўтган ва ҳо- зирги замои ф.еъл.ларининт инкор формасипн ҳосил қилиш учунгина ҳўллаиади: ёзгани йўқ, ёзаётгапм йўқ. Бу феъллар- нинг йўқ, еўзи ё.рдам;вда я'салув.чи иншр форкасида шаиис-сон курсатки'чларв феышйиғ ўзига (шўщ еўз'идак олдиж); қушша- дшп. ёзетим йўщ,, ёзгаттг &ўқ„, ёвгаш йўщ; ёз&шг&тм ёф% ё<т- ёпганииг йўц„ ёжёжгши йўқ„ (Учшки шажсда йаъзаи шахе қўреатшгаи ^ўманмаади: келган щщ, каби.. Декш бу дарм:ал Яаиат ҳиеоблаитайдш.) Қўриниӧ турийдшш,, буидаги шаже-еш кўрсаткичлари эгалик аффикслари бялак 6йр< хше шў'ржайшга Эга. Ҳацшгатда ҳам буждағи шахе-сон к$рсетюии8арн' авяида эгалик кўреатки^дарв: бўлғш ва -гак аффикеяш свфатдаш форма- $и: от вазяфасяда хезщ. сўзж зса шу вазифада ке«аи ежфат-
Дош билдирган нарсанинг инкорини (йўқлигини)вилдвргаы).. Буви қуйвдаги швсаядар авщ кўреатада:..— ЖУ-~ у~ Жтв&ш рўди @ор-щ_я бтжизммў—Эшшгеитя бор, ажт» кфргатш йўц. (С. А.)

Иўқ ёрдамчиси -ган аффикси билан ясалган феъл формаси билан қўлланганда фақат ҳолатнинг ҳозирги инкорини нфода- лаши мумкин. Бунда ҳаракатнинг бажарилиши мумкинлиги инкор этилмайди. Масалан, меҳмонлар келишгани йўқ дейил- ганда ҳозирги инкор ҳолат назарда тутилади, келиш ҳарака- тининг бажарилиши бутунлай инкор этилмайди. Бу форма ўрнида -ди аффикси ёрдамида ясалувчи ўтган замон феълининг инкор формаси қўлланса, ҳаракатнинг бутунлай инкори ифо- даланади. Қиёсланг: тарқалгани йўқ — тарқалмади, план тўл- гани йўқ~_:— план тўлмади ва б.

Инкор формаси йўқ ёрдамчиси билан ясалганда, шахс-сон қў- шимчасидан сўнг -ча аффикси қўлланиши мумкин. Бунда ҳа- ракатнинг бажарилиши бутунлай инкор этилмайди, балки ҳозирча бажарилмаган ҳолатда эканлик ифодаланади. Бунда ҳатто ҳаракат-ҳолатнинг маълум даражаси юзага келган бў- лади. Ифодаланган мазмунга мос равишда гап ичида ҳали, ҳо- зирча каби сўзлар ҳам қўлланиши мумкин. Йиғилишга ҳали Собир ака, Иван Гавриловичлар келганича йўқ. (Ж. Ш.) Рост, биз ҳали «масалани кўндаланг» қилиб цўйганимизча йўц,... (0. Ё.) Тонг отди, аммо қуёш уфқдан ҳали бош кўтарганича йўц. (Б. Қ.) Тушундим, тушундим,...— Йўқ, ҳали тушунганингиз- ча йўц. (Ж. Ш.)