|
ган вақтда каби: Овқатдан кейин сўрайди, ётишда сўрайди, ту- рашда сўрайди. (М. Исм.)
Агар ҳаракат номи формаси от маъносида бўлса, ўрин-пайт келишигида қўлланганда ҳам процессни, динамик ҳолатни ифо- даламайди: Кўсак қуртини йўқотиб, ҳосилни сацлашда кол- хозчи ота-оналаримизга ёрдам берайлик. (Ҳ. Н.) Шундан сўнг бутун хаёлим цочишда бўлди. (Ғайратий.)
Ҳаракат номининг -(и)ш аффикси ёрдамида ясалувчи фор- маси кўмакчилар билан ҳам кенг қўлланади ва бунда мақсад, вақт, биргалик каби турли маънолар ифодаланади: ўқиш учун, ўқишдан аввал, ўқиш билан ва б.
-(у)в аффикси б и л а н я с а л у в ч и ф о р м а. Ҳара- кат номининг бу турида феъл ундош билан тугаган бўлса, у ун- лиси орттирилади: бор—борув. Сўз охири и билан тугаган бўлса, и товуши у товушига, а билан тугаган бўлса, а товуши о товушиг-а ўтади: ўқи — ўқув, ишла — ишлов.
Бу фӧрма ҳаракат номи сифатида -(и)ш аффиксига нисба- тан жуда кам қўлланади. Бу вазифада қўлланган ўринларда ҳамма вақт -(и)ш аффикси билан ясалувчи формани ишлатип! мумкин: Қўзибой ишга аралашувини ҳам, чиқиб кетувини ҳам билмай қолди. (#. Н.) Лекин бўзчининг мокисидек цатновина қўймади. (Б. Раҳмонов.) Ойисига ўхшайдими?! Адашуви мум- кин эмас. (С. Ан.)
-(у)в аффикси билан ясалувчи форма кўпроқ от маъносида
қўлланади. Лекин шундай ҳолларда ҳам унияг ўрнида -(и)ш аф.фикси ёрдамида ясалувчи формани бемалол қўллаш мум- кин бўлади: У билан биринчи марта учрашуви, биринчи бор сўзлашуви бўлса ҳам, ўзаро жиддий бир гап бўлганича йўқ. (Б. К.)
-(у)в аффикси ёрдамида ясалган ҳаракат номининг айрим- лари бутунлай отга кўчган (от туркумига хос сўз) бўлади: сайлое, чащов, қистов, ўқув каби.
-моқ аффиксибилан я с а л у в ч и ф о р м а. Бу фор- ма -(у)в аффикси ёрдамида ясалувчи формага нисбатан ҳам кам қўлланади:' Босмачиларнинг вацшийлиги ўртоқларга маъ- лум: Одамларни кесмоц, осмоц, тириклай куйдирмоц,... (С. А.)
Бу форма маъно жиҳатдан -(и)ш ва -(у)в аффикслари ёр- дамида ясалувчи формадан бирор ўзига хос маъносн билан фарқланмайди (отга кўчган ҳолати бундан мустасно). Шунинг учун ҳам -моқ аффикси билан ясалган ҳаракат номи формаси ўрнида ҳамма. вақт -(и)ш аффикси ёрдамида ясалувчи форма- ни қўллаб бўлаверади.
Ҳаракат номининг юқоридаги учала формаси ҳам бўлиш- сизлик кўрсаткичи -ма аффиксини қабул қилмайди. Ҳаракат номининг бўлишсиз формаси -маслик аффикси ёрдамида яса- лади: кетмаслик, айтмаслик каби: Чавандоз бу гапларни Эр- тоевга айтииши ҳам, айтмасликни ҳам билмай турганда, ...Гул- чеҳра можароси чиқса бўладими? (0. Ё.) Умуман, Дилдор Низомжонга кўринмасликка ҳаракат қиларди. (С. Аҳм.)
“(и)ш, -(у)в, -моқ аффикслари ёрдамида ясалувчи формалар маъно жиҳатдан ўзаро фарқланмайди. Шунинг учун юқорида кўрсатилган уч хил аффикс ёрдамида ясалувчи бўлишли фор- маларнинг бўлишсизлиги битта форма билан ифодаланади,
§. Сифатдош. Сифатдош феълнинг функдионал форма- ларидан бўлиб, унинг шу ном билан аталиши бир асосий ху- сусияти — сифат каби иредметпинг белгисини кўрсатиши билан боғлиқдир: келган одам, ишлаётган йигит каби.
Предметнинг ҳарахат белгисини атрибутив йўл билан ифо- далаш сифатдошларнинг асосий хусусиятидир. Лекин сифатдош формаларининг вазифаси фақат шу билан чегараланмайди. (Бу ҳақда ҳар бир сифатдош формасининг ўзи доирасида алоҳида- алоҳида гапирилади.)
Ҳозирги ўзбек тилида кенг қўлланувчи келган, келаётган, келадиган типидаги сифатдошларнинг замон жиҳатдаи бир-би- ридан фарқини сезиш қийин эмас. Булардан биринчиси ўтган замон, иккинчиси ҳозирги замон, охиргиси ҳозирги-келаси за- мӧн сифатдошидир. Лекин сифатдошнинг бу формалари ҳара- катнинг нутқ моментига муносабатини бевосита кўрсатмайди. Скфатдошлардаги замон феълнинг шахс-сон билан тусланган формаси билдирган ҳаракатнинг бажарилиш вақтига, гапнинг кесими орқали англашилган вақтга ёки контекстдаги бошқа б1:рор сўз (сўз бирикмаси) билдирган вақтга нисбатан белги-
ланади: Йигит қора цушлар пяетлаётган томонга қараб чопдп. (П. Қ.) Келинг, ўтиринг... Мешшг сазга айтадигап анча гап- ларим бор. (Ҳ. Ғ.) Деҳқон келаса кузда оладиган ҳосилинииг ғамини шу куздан кўради. (М. Исм.)
-ган аффикси орқали ясалувчи ўтган замон сифатдоши бил- диргиН ҳаракат ҳатто келгусига оид бўлиши мумкин. Унинг ўтган замон деб қаралкши феъл кесимдаги ҳаракатшшг бажа- рилиш вақтига нисбатан бўлади: Хотиржам бўлинг, келгаа
Do'stlaringiz bilan baham: |
