|
борган + ман ... -|- миз ■ Сориб -[- ман ... мм ••
...-{-сан ...+ сиз ... -|- сан ... -| СИ4
... + — ...+(лар) ... + ;'и ... (• Л1(,опр)
боряп 4~ ман
+ сан
... + ти
бормоқчи + ман
... + сан
Ш. ... + —
. + миз . + снз + ти(лар)
бора 4- 'М.ан ... + сап ... + ди
... + миз ... + сиз ... + ди(лар)
+ миз + сиз
+ (лар) ёки боришмоқчи
Утган замои феълининг -ди аффикси ва эди тўлиқсиз феъли ёрдамида ясалувчи турларида, шунингдек, шарт майли формасида биринчи шахснииг бирлиги -м, кўплиги -к; иккинчи шахснинг бирлиги -нг: кўплиги -нгиз кўрсаткичли бўлади. Учин- чи шахснииг махсус кўрсаткичи бўлмайди:
I.
Ш.
борди + м ... + нг ... + -
... + нгиз ... + (лар)
борса + м ... + нг ... + -
бӧрган эди + м ... + нг
... + —
... + к ... + нгиз ... + (лар)
+ к + нгиз +• (лар)
Утган замон ва ҳозирги замои феълларининг йўқ сўзи ёрдамида ясалувчи инкор формасида шахс-сон кўрсаткичлари эгалик аффикслари билан бир хил кўринишга эга бўлади:
борган 4- им йўқ '
... + инг йз°қ
... + и йўқ
бораётган + им йўқ
... + инг йўқ
... + И йўқ
4- имиз йўқ + ингиз йўқ + (лар) и йўқ
+ имиз йўқ + ингиз йўқ +(лар)и йўқ
Буйруқ-истак майлининг шахс-сон кўрсаткичлари алоҳи- да турни ташкил этади:
бор + ай бор + айлик
бор 4 ёки бор + гин бор +- инг, бор + иегиз,
бор + еин бор + ларинг, бор + инглар
бор + син (лар), бор + ишсин
Шахс-сон формаларидан биринчи шахснинг бирлик форма- си фақат шу шахснинг бирлигини ифсдалаш учун, иккинчи шахснинг бирлик формаси эса шу шахснинг кўплиги учун ҳам қўлланади. Бу ҳолат, асосан, сенсираш, ҳурматсизлик, дўқ-* иўписани ифодаловчи муносабатларда учрайди. Кўплик маъно-
Ш
си -лар аффиксини олгаи олмош ёки бошқа восита орқали ифо- даланади: сенлар айтгансан, ҳамманг кел каби.
Учала шахснинг кўплик формасининг қўлланишида айрим. хусусиятлар бор.
Биринчи шахснииг кўплиги шу шахснинг бирлиги учун қўл* ланади. Буидай ҳолларда камтарлик, ўзини юқори олиш ёки киноя, кесатиқ маънолари ифодаланади: Уша боғбон биз бўл- сак деб келдик. (Ш. Саъдуллаев.) Тушки пайт, соч-сокрлли олдирдик, мўйловни цайчилатдик, атирри септирдик. Қейип дўппини чаккага қўндириб, бундай гостинсага кирсак, ҳеч ким кўринмади. (С. Ан.) Ҳали бой, феодал номини ҳам орттирдик- ми?! Бўлди. Бу уйда ё феодал турсин, ё сиз туринг. (Б. Раҳмо- нов.) Сизга ёцмабмиз, холос! (Я.)
Иккинчи шахснинг кўплиги бирдан ортиқ кўринишга эга. Биринчи турдаги шахс-сон кўрсаткичларида иккинчи шахс кўп- лигининг қуйидаги кўрсаткичлари бор: -сиз, -санлар, -сизлар: боргансиз, боргансанлар, боргансизлар каби. -сиз кўрсаткичли форма иккинчи шахснинг бирлиги учун ҳам кенг қўлланади. Бундай ҳолларда ҳурмат ёки кесатиқ, киноя маънолари ифо- даланади: Сиз нега бизларни ўзингизга ўгай кўрасиз. (Н. С.)
Узидан катта ёшдаги суҳбатдошнинг ҳаракатига нисбатан ва умуман ҳурмат ифодалашда ҳар қандай ёшдаги суҳбатдош- нинг ҳаракатига нисбатан иккинчи шахс кўплик формасининг қўлланиши ҳозирги ўзбек адабий тилида нормал ҳолат ҳисоб- ланади. Бу ҳодиса иккинчи шахс бирлик формасининг қўлла- нишида ўзгариш юз беришига сабаб бўлган. Иккинчи шахс кўп- лигининг шу шахс бирлиги учун ҳурмат маъносида қўлланишя бирлик формасининг ҳурматсизлик, менсимаслик ифодаси учун қўлланишига олиб келгаи: Яна тутиб бермоцчимисан, номард? (С. Ан.) Лекин ўзидан кичик ёшдаги ёки тенгдош суҳбатдош- нинг ҳаракатига нисбатан иккинчи шахс бирлигининг қўллани- ши оддий (нормал) ҳолат ҳисобланаверади. Демак, -сан ва “■сиз формантлари бирлик ва кўплик ифодалаш жиҳатидангина эмас, шунингдек, «сизлаш» ва «сенлаш» хусусияти жиҳатид'ан ҳам дифференциацияга учраган.
Қонтекстдан ташқари ҳолатда:-сиз аффиксли форманинг кўплик ёкй бирлик маъиосида қўллангани аниқ бўлмай қолади. Шунинг учун кўпликни аниқ ифодалашда бу форманинг ўзи ҳам -лар аффиксини олади: боргансизлар каби. Бу формада ҳамма вақт ҳурмат (аниқроғи, «сизла^ш») ҳам бўл'ади: Рўзғор тирикчиликларинг қалай, цийналмаяпсизларми? (Ҳ. Нуъмон, А. Шораҳмедов.)
Кўпликнинг -сизлар форманти ёрдамида ясалувчи формаси бўлганидан, бунга қарама-қарши ҳолда, иккинчи шахс кўпли- гининг «сенлаш» формаси ҳам келиб чиқади. Бу форма иккшь чи шахснннг бирлигига -лар аффиксининг қўшилишидаи ҳоспл бўлади: боргансанлар. Бу форма щурматсизлик ифодалаш учуи ҳам, оддий муносабат учун ҳам қўлланади: Бирпас бир-бирла-
рингни кўрмасаларинг туролмайсанлар! (77. Қ.) Ҳа, арища тушмайсанларми?! (Н. С.) Еппасига чўлга кўчасанлар. (П. Қ.)
Шахс-сон кўрсаткичларининг иккинчи турида ҳам иккинчи шахснинг кўплиги бирдан ортиқ формага эга. Бу турда х,ам кўпликнинг -лар олмаган формаси иккинчи шахснинг бирлиги учун қўлланиши мумкин: бордингиз — кўплик ёки бирлик «сиз- лаш» маъноси билаи. Иккинчи турда бир фарқли хусусият бор» яъни иккинчи шахснинг бирлиги «сизлаш» маъносидаги кўп- ликни ифодаловчи форма таркибида қатнашади. Қиёсланг: бор- динг — бирлик маъноси ифодаланган, бординглар — кўплик ва «сизлаш» маънолари ифодаланган, бордиларинг — кўплик ва «сенлаш» маънолари ифодалаиган: Сизлар муигкул операцияни бажариб, цўмондонликнинг ишончини оцладингл&р. (А. Убай- дуллаев.) Нимага рухсат сўрамасдан кирдиларинг? (0. Е.)
Иккиичи шахс кўплигининг -нгиз аффиксли формасига -лар аффиксининг қўшилишидан ҳосил бўлувчи тури ҳам қўлланади. Бунда -лар аффиксининг -нгиз аффиксидан олдин ё кейин қў- шилиш ҳоллари учрайди: бордиларингиз ёки бордингизлар ка- би: Қандай бўлса ҳам дуишан кўрмагандай қилиб ишласала- рингиз яхши бўлади-да. (Н. С.) Демак, бу турда иккинчи шахс кўплиги қуйидаги формантлар ёрдамида ясалади: -нгиз, -нглар, -ларингиз, -нгизлар. Лекии булардан -ларингяз ва -нгизлар ёрдамида ясалувчи форма нисбатан кам учрайди.
Учинчи турда ҳам иккинчи шахс кўплигипииг худди юқо- ридаги каби кўрсаткичлари бор: -ингиз, -ингла», -ларинг, -инг- излар,- ларингиз: борганингиз йўк, борганинглар йўқ, борган- ларинг йўқ., борганингизлар йўқ, борганларингиз йўқ. Булар- нинг маъно ва қўлланиш хусусиятлари юқорида кўрсатилган турларнинг хусусиятлари кабидир,
Буйруқ майлида ҳам иккинчи шахснинг кўплиги бирдан ор- тиқ формалар билаи ифодаланади: бор-инг, бор-инглар, бор-
Do'stlaringiz bilan baham: |
