Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiy
(1821-
1881) ham dinga axloqiy nuqtayi nazardan yondashadi. U pravoslavlikni Isoga 
iqtido qilishning muayyan shaklini axloq va vijdonning, demakki, ijtimoiy kuch, 
ilm-fan hamma hammasining ibtidosidir, deb baholaydi. Shu bois pravoslav 
ta’limotini nafaqat cherkov-u, rasm-rusmlar, balki jonli tuyg‘u, xalqning 
yashashini ta’minlaydigan tirik kuch sifatida taqdim etadi. Uning fikriga ko‘ra 
nasroniylik ‒ Xudoning insonga jo bo‘lishi mumkinligiga isbotdir. U inson 
erishishi mumkin bo‘lgan odamzodning eng ulug‘ g‘oyasi va eng ulug‘ sharafidir. 
Dostoyevskiy halollik, haqiqatparvarlik, ulug‘vorlik, oliyjanoblik, o‘z qadr-
qimmatini bilish, burchu ma’suliyatni his etish dunyoni uyg‘un va yaxlit idrok 
qilish kabi fazilatlarni e’tiqod bilan Xudo va Ruhning o‘lmasligi hamda yerdagi 
inson hayotining tasodifiy emasligi bilan bog‘laydi. Uning nazdida bunday fazilat 
egalarisiz, ya’ni har doim va har qanday yagona hayot ibtidosi, hayot ruhi, 
204
 Толстой Л.Н. Собрание сочинений в 22 т. Т. 17. С. 81. 
205
 Ўша манба. С. 111. 

---

160 
“hayotlarning hayoti” sanalmish oliy ma’nodagi adolatga tabiiy ishonch bo‘lmasa, 
insonparvarlik g‘oyalari chala va notamom tarzda qolib ketaveradi, xamirdek 
oshib-toshib, o‘z ma’naviy oqilligini sovuradi; “Xudoning yo‘qligini insonga 
muhabbat bilan almashtirib bo‘lmaydi, chunki inson darrov: “Nima uchun men 
insoniyatni sevishim kerak?”‒ deb so‘raydi”
206
. 
Dostoyevskiy axloqiy ta’limotida idealni harakatga keltiruvchi asosiy kuch 
va shaxs rivojlanishi-yu, erkinning to‘liq ifodasi, ayni paytda, o‘zini cheklash 
fidoiy-likdir, Odam Ato yaratgan “fe’l” ustidan g‘alabadir. Haqiqiy ma’naviy 
muhabbat-ning asosiy xususiyati uning beminnat qurbonlikka tayyorligida, o‘z 
obyektiga to‘liq o‘zini baxsh etishida. Aks holda, muhabbat o‘zining teskarisiga, 
xudbinlik hissi va kibrning yashirin shakliga, soxtalikka aylanadi. Inson baxt 
uchun tug‘ilmaydi, doimo iztirob orqali baxtga noil bo‘ladi. Bevosita haqiqiy 
muhabbatni anglab yetishning, unga erishishning yagona yo‘li hamdardlik va 
iztirobdir.
Dostoyevskiy huquqiylikka emas, axloqiylikka e’tiborini ko‘proq qaratish 
lozimligini ta’kidlaydi. Hakam fuqaroni mahkamaga tortar ekan, uning asl 
qiyofasini ko‘rmaydi. Zero qonun insondagi barcha nozik tomonlarini qamrab 
ololmaydi. Shunday jinoyatlar ham borki, ular yerdagi hakam uchun qo‘l 
yetmasdir.
Dostoyevskiy axloqiy qarashlaridagi (shu jumladan, Nitsshening ham) 
insonni ana shunday beshafqat fosh etish XX asr jahon falsafasi va axloqshunosligi 
uchun yangicha yo‘nalish berdi. Zotan ulug‘ rus mutafakkirining asarlari Z.Froyd, 
K.Yung, E.Fromm, L.Shestov, J.P.Sartr, A.Kamyu, N.Berdiyev, B.Vishevlavsev, 
N.Xartman, M.Sheller singari buyuk faylasuflar uchun ma’lum ma’noda material 
bo‘lib xizmat qildi va hozir ham ular o‘z ahamiyatini zarracha yo‘qotgan emas.
Rus mumtoz axloqshunosligining taraqqiy topishida buyuk faylasuf, o‘ziga 
xos shoir