155
avvalo, shundaki, u xulqiylik bilan axloqiylikni ikki xil tushuncha sifatida taqdim
etadi. “Huquq falsafasi” asarida u shunday deb yozadi: “Odatda,
ahamiyatiga
ko‘ra, bir xil deb hisoblanadigan xulqiylik va axloqiylik bu yerda bir-biridan jiddiy
farq qiladigan ma’nolarda olinadi”
198
. Hegel o‘zining murakkab falsafiy tizimidan
kelib chiqib, xulqiylikka shunday ta’rif beradi: “Xulqiylik nuqtayi nazari erkning
nafaqat
o‘zida,
balki
o‘zi uchun
ham cheksiz bo‘lgan darajadagi nuqtayi nazardir.
Bu ixtiyor refleksiyasi o‘zida va uning o‘zi uchun haqiqiy aynanligi o‘zida
borliqligiga hamda bevositaligiga va unda rivojlanayotgan muayyanliklarga
qarama-qarshi qiyofani subyekt sifatida belgilaydi”
199
. Sodda qilib aytadigan
bo‘lsak, Hegel tushuncha-sidagi xulqiylik doirasi insonlardagi shaxsiy va xususiy
o‘zaro munosabatlarni, sub-yektiv fikrdagi majburlikni, idealni,
ijtimoiy-tarixiy
hodisalarga nisbatan tanqidiy kayfiyatlarni o‘z ichiga oladi.
Axloqiylikni esa Hegel mana bunday ta’riflaydi: “Axloqiylik xuddi axloqiy
borliqda o‘zining
o‘zida
va
o‘zi uchun
haqiqiy asosiga va harakatga keltiradigan
maqsadiga ega bo‘lgan o‘zini anglash kabi, o‘zidagi o‘zini anglashda o‘z bilimiga,
ixtiyoriga, bu ixtiyorning harakat qilishi orqali o‘z voqeligiga ega jonli ezgulik
kabi
erkinlik g‘oyasidir;
axloqiylik
o‘zini anglashning mavjud dunyosi va
tabiiyoti
bo‘lgan erkinlik tushunchasidir... Umuman olganda, axloqiylikda ham
obyektiv, ham subyektiv jihatlar bor, biroq ular axloqiylik
shaklining mohiyati
xolos. Ezgulik ‒ bu yerda substansiya, ya’ni obyektivlikning subyektivlik bilan
to‘ldirilishidir”
200
. Hegel axloqiylik deganda, odamning tarixan axloqdan oldin
paydo bo‘lgan urf-odatlar va rasm-rusumlarga,
ikkinchi tomondan, davlat,
tabaqalar, oila oldidagi ax-loq bilan bog‘liq muayyan majburiyatiga munosabatini
nazarda tutadi.
Hegel xulqiylikka qasd va ayb, niyat va ezgulik, ezgulik va vijdon juftlik
tushunchalarini kiritadi;
axloqiylikka esa oila, fuqarolar jamiyati, davlat tushun-
chalarini taalluqli deb biladi va ularni batafsil tahlil etadi. Ezgulik ‒ erk darajasiga
ko‘tarilgan ixtiyor, amalga oshirilgan erkinlik, olamning mutlaq so‘nggi maqsadi.
Yovuzlik ‒ zaruriyat, biroq u ro‘y bermasligi kerak. Axloqli bo‘lish yovuzlikning
ziddiga yetishish, aks holda esa ezgulik jo‘n tabiiy holatdir. Agar yovuz
qilmishdan qandaydir yaxlitlikning jihati sifatidagi
ijobiy tomonni topib, uni
ezgulik deb talqin etilsa, u qisman o‘ziga, qisman boshqalarga qilingan
munofiqlikdir. Vijdon esa muqaddas, qo‘l yetmas narsa, insonning o‘z-o‘ziga pok
ishonchi; u ezgulikni bilishdir.
Hegel muhabbat, nikoh, oila, haqida ham o‘ziga xos fikrlar bayon qiladi.
Sevgini faylasuf boshqa bilan birlashishni anglab yetish, o‘zining boshqa bilan,
boshqaning o‘zi bilan birlashishini bilish orqali o‘zidan
kechish tarzida talqin
etadi. Sevgi ‒ hissiyot, boshqacha qilib aytganda, shaklga tushgan tabiiyotdagi
axloqiy-lik; davlatda sevgi bo‘lmaydi, unda birlik qonun sifatida anglanadi. U
nikohni huquqiy-axloqiy sevgi deb ataydi. Nikohni faqat bir tomonlama yo din
(cherkov) ixtiyoriga, yo fuqarolik jamiyati ixtiyoriga bog‘liq,
degan nuqtayi
198
Гегель Г. Философия права. М., Мысль, 1990. С. 94.
199
Ўша манба. С. 154.
200
Ўша манба. С. 200.
156
nazarga qarshi chiqadi va uni davlatning axloqiy instituti sifatida talqin etadi. Oila
boshlig‘i er, u oilani boshqarish huquqiga ega shaxs; oiladagi umumiy xususiy
mulk bo‘lmish mol-mulkdan foydalanishning tartibini belgilaydi. Lekin er-xotin
oilada huquqiy jihatdan teng bo‘lishi lozim. Agar ko‘p xotinlilik bo‘lsa, oilada ayol
cho‘riga aylanadi, agar ayol hukmronlik qilsa, oilada axloqsizlik ro‘y beradi va u
nikohning buzilishiga olib keladi. Ota-onaning bolalarga munosabatida tarbiya
muhim ahamiyatga ega. Tarbiya intizomga asoslanmog‘i lozim. Intizom esa
bolalarning ota-onaga bo‘ysu-nishini taqozo qiladi.
Bolalar ota-onaga shunchaki
emas, balki oilaviy axloqiy inti-zomga rioya qilishlari uchun bo‘ysunishlari kerak.
Oila rishtalari uzilmasligi, oila buzilmasligi lozim. Lekin er-xotinning ajralishi ro‘y
berishi mumkin. Oila buzil-masligining oldini olish uchun oilani buzilmaydigan
maskan, degan tasavvurni uyg‘otish kerak. Ya’ni ajralishning hech qachon
osongina ro‘y bermasligi ta’min-lanmog‘i, iloji boricha uni qiyinlashtirishga
harakat qilinmog‘i zarur.
Xullas, Hegel ham Kant kabi insonga nihoyatda katta mas’uliyat yuklaydi.
Uning xulosasi qat’iy ‒ qonun harakat qilmaydi, faqat inson harakat qiladi.
Olmon mumtoz axloqshunosligida bizga ruscha matnlar orqali Lyudvig Fe-
yerbax nomi bilan tanish bo‘lgan
Do'stlaringiz bilan baham: 
