Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Olmon mumtoz axloqshunosligi 
Tarixda olmon mumtoz falsafasi deb nom olgan tafakkur o‘zining 
ko‘lamdorligi va teranligi bilan hanuz fikrlovchi kishilarni hayratga soladi. Lekin 
ular o‘z asarlarida jahon falsafiy tafakkuri XIX asrning birinchi yarmigacha 
erishgan barcha yutuqlarni ilmiy tizimlarda umumlashtirganliklari va ulardan 
nihoyatda chuqur ilmiy xulosalar chiqarganliklari bilan ajralib turadilar. 
Olmon mumtoz falsafasining asoschisi 
Immanuel Kant
(1724-1804) 
hisoblanadi. Uning “Axloqiy metafizikaning asoslari” (1785), “Amaliy aql tanqidi” 
(1788) va “Xulqlar metafizikasi” (1797) asarlari, asosan, axloqshunoslik va 
axloqiy muammolarga bag‘ishlangan. Kant falsafasining maqsadi hamda vazifasi 
haqida so‘zlab, shunday deydi: “Falsafa doirasini quyidagi to‘rt masala bilan 
yakunlash mumkin: 
1. Nimani bilishim mumkin? 
2. Nima qilishim kerak? 
3. Nimaga umid bog‘lay olaman? 
4. Inson nima? 
Birinchi savolga – metafizika, ikkinchisiga – axloq, uchinchisiga – din va 
to‘rtinchisiga – antropologiya (insonshunoslik) javob beradi. Ayni paytda, 
bularning hammasini, aslini olganda, insonshunoslikka taalluqli deyish mumkin, 
chunki dastlabki uch savol to‘rtinchisiga borib taqaladi”
194
. 
Demak, Kant uchun eng muhim masala – insonning xulqi, uning qilmishlari. 
Faylasuf nazariy aqldan amaliy aqlni baland qo‘yadi. Bilim, agar insonni 
194
 Кант И. Сочинения в 6 т. Т. 3. М., Мысль, 1965. С. 661.

---

151 
insoniyroq qilsagina, unga qat’iy axloqiy zaminga ega bo‘lishi va ezgulik g‘oyasini 
amalga oshirishi uchun yordam bersagina qimmatga ega. Barcha uchun ahamiyatli 
va zarur axloqiy me’yorlar shunday bo‘lishi kerakki, ular eng oliy va eng so‘nggi 
axloqiy qonunlar sifatida barcha insoniy xatti-harakatlarga yo‘nalish ko‘rsatishi 
lozim. Insonning hissiy hayoti – tabiiy jarayon, umumiy holat qonuniyatining 
alohida hodisasi. Demak, axloqiy qonunlarning sababi – faqat aqlning o‘zi bo‘lishi 
mumkin. Shu jihatdan nazariy yoki sof aql ayni bir paytda amaliy aql hamdir, sof 
aql o‘z-o‘zidan amaliy aqldir va u odamlarga biz axloqiy qonun deb ataydigan 
umumiy qonunni beradi. 
Kantning 
axloqshunoslikdagi 
kashfiyoti, 
inson 
xatti-harakatlaridan 
chiqargan xulosasi – axloqning muxtorlik maqomiga ega ekanligidadir. Faylasuf 
axloqiy tamoyillarning qat’iy mustaqilligi va o‘z bahosiga egaligini ta’kidlaydi. 
Tabiat qonuni nima ro‘y berishi kerakligini va haqiqatan ham ma’lum shart-
sharoitda uning ro‘y berayotganini ko‘rsatadi. Axloqiy qonun esa, aksincha, 
ehtimoli bor barcha shart-sharoitda nima ro‘y berishi kerakligini talab qiladi; 
bunda u muayyan holatda pirovard takomil bilan ro‘y beradimi, yo‘qmi – 
ahamiyatsiz. Tabait qonuni, bu – dalil haqidagi fikr va borliqqa taalluqli bo‘lgan 
talab shakllanadi. Axloqiy qonun yoki sof amaliy aqlning asosiy qonuni mana 
bunday: shunday xatti-harakat qilki, sening ixtiyoring qoidasi ayni paytda umumiy 
qonunchilik tamoyili kuchiga ega bo‘lsin. Sof amaliy aqlning asosiy qonuni – 
insonlarning barcha harakatiga asos bo‘ladigan axloqiy me’yorga amal qilishdan 
iborat. 
Kant axloqshunoslikni obyektiv qonunlar haqidagi fan sifatida matematika 
bilan tenglashtiradi: geometrik qat’iy qoidalarni, inson ularga o‘zi to‘la amal 
qilish-qilmasligi bilan hisoblashmagan holda shakllantirgani kabi, axloqshunoslik 
ham insonning imkoniyatlari bilan hisoblashmaydigan, balki nima axloqiy 
ekanligini ko‘rsatadigan qoidalar taqdim etmog‘i kerak. Shu bois faylasuf huquq 
va axloq haqi-dagi fanlarni aqlning shak keltirib bo‘lmaydigan yoki qat’iy 
talablarga asoslangan nazariyalari sifatida olib qaraydi. “Shunday qilib, ‒ deydi 
Kant, ‒ amr (imperativ) shunday qoidaki, u haqda tasavvur subyektiv tasodifiy 
xatti-harakatni zaruriy qilib qo‘yadi…”
195
. 
Qat’iy amr, eng avvalo, shuning uchun oliy va pirovard axloqiy qonunki, u 
insonni faqat maqsad sifatida mavjud deb hisoblaydi va insonga vosita deb 
qarashni, ayniqsa, undan shunchaki vosita tarzida foydalanishni man etadi. Bu oliy 
axloqiy tamoyilga Kant bir necha misollar keltiradi. 
Mana ulardan biri: deylik, 
men bir yoqqa ketayotgan do‘stimdan hech kimning guvohligisiz qanchadir pulni 
saqlab berish uchun olib qoldim. Bu haqda o‘zimdan boshqa hech kim hech narsa 
bilmaydi. Daf’atan do‘stim xorijda vafot etadi. Xo‘sh, men uning pulini o‘zimda 
olib qolishim mumkinmi?
Bu savolga “yo‘q” deb javob berish uchun Kant qat’iy 
amrga murojaat qiladi; pulni o‘zida olib qolish, agar biz bu qoidaga umumiylik 
shaklini beradigan bo‘lsak, bundan buyon boshqa hech kim o‘z pulini birovga 
ishonib qoldirmaydi, degan gapni anglatadi. Chunki bu holatda har bir kishi qarzga 
berilgan pul ba’zi sharoitda yo‘qolib ketishi mumkinligini anglab yetadi. Shunday 
195
 Кант И. Сочинения в 6 т. Т. 4, ч. 2. М., Мысль, 1964. С. 130. 

---

152 
qilib, Kant nazarida axloqiylik mohiyat-e’tibori bilan insonning kundalik mayda 
tashvishlardan yuksak-ka, ulug‘vorlikka, ilohiylikka ko‘tarilishidir. Axloq 
xudbinlik manfaatlariga amal qilishdan burchni anglashga o‘tishdir.
Axloqiy burchning o‘zini ham faylasuf ikkiga bo‘ladi: insonning o‘z 
oldidagi burchi va boshqalarga nisbatan, ularning aybdorligi yoki hurmatga 
munosibliklariga qaratilgan burch. O‘ziga nisbatan burch, avvalo, insondan o‘z-
o‘ziga hurmatni talab etadi. Uning ziddi ‒ o‘z hayotiga qasd qilish, sog‘ligiga putur 
yetkazish, yolg‘on-chilik, ochko‘zlik va soxta itoatkorlik ‒ xushomadgo‘ylik. 
O‘zgalarga nisbatan burch esa, avvalo, boshqa odamlarni hurmat qilishni talab 
etadi. U Kant “dunyoning buyuk axloqiy bezagi” deb atagan xayr-ehsonda, 
minnatdorchilikda, quvonch-u g‘amni baham ko‘rishda, umuman, insonga 
muhabbatda aks etadi. Ularning ziddi ‒ manmanlik, dilozorlik, hasad, 
ko‘rnamaklik va ichqoralik. 
Xatti-harakatning maqsadi ham, uning samarasi ham emas, balki uning 
niyati, ya’ni axloqiy amrga muvofiqligi axloqiy hisoblanadi. Ana shu mezon, 
axloqiy burch insondan xatti-harakatning ezgu ixtiyor bilan qilinishini talab etadi. 
“Biror yerda, bu dunyoda ham, hatto undan tashqarida ham, faqat birgina ezgu 
ixtiyordan boshqa yana qandaydir narsani cheklanmagan darajadagi ezgulik deyish 
mumkinligini xayolga keltirib bo‘lmaydi”, ‒ deydi Kant
196
. Ezgu ixtiyor harakatni 
tashqi shart-sharoit va manfaatni hisobga olmasdan baholaydi, zero, burchning 
mazmuni biz intilayotgan baxtda emas, balki baxtli bo‘lishga loyiqligimizdadir. 
“Shu bois, ‒ deydi faylasuf ‒ axloq, sirasini aytganda, o‘zimizni qanday tarzda 
baxtli qilishimiz mumkinligi haqida emas, balki o‘zimiz qanday qilib baxtga 
munosib bo‘lishimiz to‘g‘risidagi ta’limotdir”. 
Kant axloqshunosligining cho‘qqisi ‒ abadiy tinchlik g‘oyasi; hech qanday 
urushga yo‘l yo‘q: na men bilan sening orangdagi tabiiy holatdagi urushga, na 
oramizdagi davlatlar sifatidagi urushga yo‘l yo‘q, urush har kim o‘z huquqini 
qo‘lga kiritishi uchun zarur bo‘lgan usul emas. Ayni paytda, insoniyat uchun 
axloqiy komillikka erishuvning faol vositasini mutafakkir ma’rifatda ko‘radi. 
Ma’rifat uchun esa faqat erkinlik, erkinlik bo‘lganda ham, juda zararsiz, har bir 
holatda o‘z aqlidan oshkora foydalanadigan erkinlik zarur. Erkin, hayratlanib, ixlos 
bilan yashash lozim. Kant inson sifatida ham shunday yashab o‘tdi. Uning “Ikki 
narsa haqida qancha ko‘p, qancha uzoq o‘ylaganing sari qalbing tobora yangi, 
tobora kuchayib boruvchi hayrat va ixlos bilan to‘lib-toshaveradi, bular ‒ boshim 
ustidagi yulduzli osmon va mening botinimdagi axloqiy qonun”,‒ degan gaplari, 
eng avvalo, o‘ziga taalluqli edi. 
Immanuel Kant qarashlarini o‘rganib o‘ziga xos rivojlantirgan faylasuf ‒