Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Jon 
Lokk
dir
 
(1632-1704). Uning axloqiy qarashlari asosan “Inson faxmi haqidagi taj-
riba” (1690) “Tarbiya to‘g‘risidagi ba’zi fikrlar” (1593), “Aqlni boshqarish 
haqida” singari asarlarida aks etgan. 
Lokk hissiy sifatga ega bo‘lgan bilimlarning tug‘maligi haqidagi 
mulohazalarni aql bilan tajribaga zid deb isoblaydi. Uning fikricha, tushunchalar, 
fikrlar va tamoyillarning tug‘maligi to‘g‘risidagi qoidalar ham asossizdir. Zero, biz 
tafakkurimizga zarur bo‘lgan barcha narsalarni tajribadan olamiz. Aqldagi bor 
narsalarning hammasi dastavval sezgilarda mavjud bo‘ladi. Tug‘ma g‘oyalar 
nazariyasining tanqidi uning pedaogik konsepsiyasining ibtido nuqtasidir. Faylasuf 
go‘dak ongida tug‘ma bilimlarning faol mavjudligini rad etgani holda ba’zi 
etiyojlar, intilishlar va tuyg‘ular tug‘maligini inkor qilmaydi. Ularning bir xillari 
keyinchalik savqi’ tabiiy (instinkt) deb atala boshlandi, ba’zilari esa hali 
tug‘ilmagan bola ongiga ona vujudi orqali o‘tgan tashqi ta’sirlar natijasida paydo 
bo‘ladi. Lokk xulqdagi ayrim o‘ziga xosliklarining ham tug‘maligini tan oladi. 
192
 Ўша манба. С. 67. 

---

148 
Daraqiqat, hozirgi zamon fani shu tarzdagi hodisalarni e’tirof etadi va ularni zot 
bilan, irsiyat bilan bog‘laydi. Shu nuqtayi nazardan asab tizimini tuzilishiga 
jamlangan ibtidodagi xulqiy dasturda axboriy (informativ) mazmun borligi 
tabiiydir. Lekin, yuqorida aytilgandek, asosiy axloqiy tamoyillarning tug‘maligi 
inkor etiladi. Natijada Lokk ezgulik tushunchasini lazzat va foyda bilan, yovuzlikni 
esa iztirob va insonga ziyon tushunchalari bilan mustahkam bog‘liqligini 
ta’kidlaydi. “Narsalar faqat lazzat va iztirobiga nisbatan ezgu va yovuz bo‘ladi, ‒ 
deydi Lokk. ‒ Biz lazzatimizni oshiradigan yoki iztiroblarimizni kamaytiradigan 
narsalarni ezgu deymiz… Yovuz deb esa, aksincha, bizga iztirob beruvchi yoki 
qandaydir 
iztirobimizni 
kuchaytiruvchi, 
yoxud 
qandaydir 
lazzatimizni 
kamaytiruvchi narsani aytamiz”
193
. 
Mutafakkir eng oliy tamoyilni har qanday fazilat asosini insonning oqillikka 
to‘g‘ri kelmaydigan o‘z istaklaridan kechishida, o‘z mayllariga qarshi xatti-harakat 
qila bilishda ko‘radi. Baxtga erishuv huquqining axloqiy tamoyili Lokk ta’limotida 
insonlar tengligi qoidasi bilan to‘ldiriladi; bir xil turdagi, tug‘ilganida bir xil tabiiy 
imtiyozga ega bo‘lgan va bir xildagi qobliyatdan foydalangan jonzotlar bir-biriga 
bo‘ysinish yoki bir-birini bo‘ysundirishsiz o‘zaro teng bo‘lishlari lozim. 
Xullas, Lokkning axloqshunosligini o‘z manfaatini unutmaydigan, ayni 
payt-da, haddan oshishdan saqlanadigan, tavakkalchilikni yoqtirmaydigan, 
madaniyatli fuqaroning fazilatlari haqidagi ta’limot, desak yanglishmaymiz. 
Buyuk ingliz mutafakkiri