Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Rene
(
Karteziy
) 
Dekart
dir (1596-1650). 
Dekartning axloqiy qarashlari, asosan, uning “Qalbning ehtiroslari”, “Aqlni 
to‘g‘ri yo‘naltirish va ilmlardagi haqiqatni izlab topishga yo‘naltirilgan usul haqida 
mulohazalar” asarida va xatlarida o‘z aksini topgan mutafakkirning inson vujudi 
ruhiy holatlarini tushuntirishda mexanikani qo‘llashi axloqni tabiiyot nuqtayi 
nazaridan talqin qilishga olib keldi. Xatlaridan birida Dekart to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ehtiroslarni fizik, tabiiyotchi sifatida olib qarash istagida ekanini aytadi. U 
insondagi vujudiy va sof ma’naviy tomonlari ajratib ko‘rsatadi hamda ularni bir-
birining ziddi deb ta’riflaydi. Ana shu ikki tomon oralig‘ida, Dekartning fikriga 
ko‘ra, olti hisdan – hayrat, muhabbat, nafrat, istak, quvonch va qayg‘udan iborat 
hissiyotlar maydoni joylashgan. Hislar bir vaqtning o‘zida ruhni vujud va atrofdagi 
narsalar dunyosi bilan birlashtiruvchi dastlabki dastaklar (richaglar) tizimini tashkil 
etadi. Ular qalb g‘ildiragini aylantiruvchi qayishlar va vujud harakatini 
uyg‘otuvchi kuchlar sifatida subyekt xatti-harakatiga qat’iyat hamda barqarorlik 
bag‘ishlaydi. 
Umuman olganda, Dekartning axloqiy ta’limotida foydalilik tamoyili hukm-
ron. Aql oz kuch sarflab, ko‘p foyda olish uchun muhabbat, quvonch, qayg‘u, 
lazzat singari hissiyotlarni boshqarib turadi. His-tuyg‘u ularni tejamkorlik bilan 
sarflash, vujud mashinasining korxonasi bo‘lmish sog‘liqqa zarar keltiradigan 
ortiqcha “xarajatlarni” bartaraf etish ‒ Dekart taqdim etadigan eng yaxshi axloq 
mana shu. Zero, hislar – muayyan inson majburan sarflaydigan xarajat. Ular o‘z-
o‘zicha emas, balki jismoniy jarayonlarga xizmat qilishi uchun mavjud: ular 
kuchlarni jamlaydi, ma’lum bir obyektga qarata yo‘naltiradi. Lekin hissiyotga 
berilish – haqiqatdan yiroqlashadigan halokatli yo‘l. Odamlar imkon boricha 
ehtiroslarni bosishga o‘rganmoqlari lozim. Zotan, his-tuyg‘u uyg‘otuvchi narsa-
hodisa asl holiga qara-ganda maftunkorroq ko‘rinadi. Shu bois hissiyotning 
ratsional (aqliy) tanqidi axlo-qiy vazifani bajarishga qaratilgan
191
. 
Niderlandiyalik faylasuf