Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

3. Uyg‘onish davri va Yangi zamon axloq konsepsiyalarining 
o‘ziga xos xususiyatlari
Umuman olganda, O‘rta asrlar Ovro‘pa axloqshunosligi u qadar yuksak 
darajaga ko‘tarila olmadi. Faqat O‘rta asrlardan Yangi davrga o‘tish bosqichi sifa-
tida namoyon bo‘lgan Uyg‘onish davridagina muayyan o‘zgarishlar ro‘y berdi: 
O‘rta asrlar musulmon Sharqida o‘rtaga tashlangan ko‘pgina axloqiy muammolar 
ta’sirida axloqqa insonparvarlik, insonni ulug‘lash, inson aqliy qudratiga ishonch 
singari yangicha nuqtayi nazardan yondashildi. 
Uyg‘onish davrining diqqatga sazovor axloqshunoslaridan biri italiyalik 
faylasuf 
Lorenso Valla
dir (1407-1457). Valla “Haqiqiy va yolg‘on ezgulik”, “Ixti-
yor erkinligi haqida” kabi asarlarida barcha jonzotlarning tabiatan o‘zini asrashga 
va iztirobdan qochishga intilishi haqidagi fikrlarni o‘z axloqiy qarashlariga asos 
qilib oladi. Valla insonning jonli tabiat bilan aloqasini ruh orqali chuqurlashtiradi. 
Uning fikriga ko‘ra, hayvonlar ham odamlarga o‘xshash xotira, aql, iroda, tanlov, 
qobiliyat, achinish singari ba’zi ruhiy holatlarga ega. Lekin nutqqa, kulgiga egaligi, 
ayniqsa abadiylikka taalluqli ekani bilan inson hayvondan yuqori turadi; Xudoga 
o‘xshab abadiyatga daxldorligi bilan hayvonlardan farqlanadi, boshqa jihatlari 
bilan esa xuddi yulduzlar biz yoqqan olovga o‘xshaganidek, ularga o‘xshaydi. 
186
 Ҳусайн Воиз Кошфий. Футувватномаи Султоний. Н.Комилов таржимаси. Т., А.Қодирий номидаги халқ 
мероси нашриёти, 1994, 58–б. 
187
 Ўша манба, 69-70–б. 

---

143 
Valla lazzatni hamma yerda hamma intiladigan, ruh va vujud zavqlanishini 
o‘z ichiga olgan ne’mat, deb ataydi. U ‒ hamma intilishlarning maqsadi, yagona 
ne’-mat; hech kim qandaydir maqsadlar uchun lazzatlanmaydi, zero, lazzatning 
o‘zi ‒maqsad. Avgustindan farqli o‘laroq, Valla, muhabbat lazzatga o‘xshash, 
chunki ular ikkisining asosida ham hissiy idrok etish yotadi, deydi. Shuning uchun 
u Xudoni faqat Xudo bo‘lgani uchungina sevish kerak, degan fikrga qarshi boradi. 
Faylasuf Xudoni insonlarga ilohiylik beradigan ibtido sifatida, ko‘proq maqsad 
emas, vosita tarzida talqin etadi, ya’ni Xudo ne’matlar manbayi bo‘lganligi uchun 
muhabbatga loyiqdir. 
Ixtiyor erkinligi masalasiga ham Lorenso Valla katta e’tibor beradi. Uning 
fik-riga ko‘ra, har bir inson farovonlik uchun intiladi, yovuzlikdan esa, u o‘z 
yovuz-ligimi, o‘zganikimi qochishga urinadi. Ba’zan inson kimgadir zarar 
yetkazsa, albat-ta, yovuzligi tufayli emas, balki o‘z farovonligini ko‘zlab shunday 
ish qiladi. Demak, inson o‘z farovonligiga intilar ekan, u to‘g‘ri yo‘lni tanlashi 
kerak. Ne’matga, faro-vonlikka egalikning eng muhim sharti-baxtsizlik, xavf-xatar, 
bezovtalikdan yiroq va hamma tomonidan suyukli bo‘lish. Hammaga suyukli 
bo‘lish esa barcha lazzatlarning manbayi hisoblanadi; nafrat qurshovida yashash-
o‘lim bilan teng. Shularga qarab, insonning yaxshi yoki yomonligiga baho beriladi. 
Valla zohidona fazilatlarga dunyoviy fazilatlarni ma’lum ma’noda qarshi 
qo‘yadi: “Fazilat nafaqat kambag‘allikka chidashda ‒ deydi u, ‒ balki boylikdan 
oqilona foydalanishdadir; nafaqat toq o‘tishda, balki oila qurishdadir; nafaqat bo‘y-
sunishda, balki oqilona boshqarishda hamdir”. U zohidona fazilatlar asosida 
muhab-batni emas, qo‘rquvni ko‘radi, Xudoga ixlos emas, toqat bilan, muhabbat 
emas, qo‘rquv bilan ibodat qilishni ma’qul hisoblaydi
188
. 
Lorenso Vallaning axloqiy qarashlariga xulosa yasaydigan bo‘lsak, u odam-
lararo bo‘ladigan barcha aloqalar va munosabatlarda manfaatni chetga surib qo‘y-
maydi, hatto Xudoga munosabatni ham ana shu manfaat bilan bog‘laydi. Insonlar-
ning o‘zaro munosabatlarida bir-biridan foydalanish maqsadi yotadi; manfaat, 
shax-siy farovonlik barcha insoniy qilmishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir. 
Bundan, shaxsiyat va ijtimoiylik bir-biri bilan ajralmaydigan darajada bog‘liq, 
degan fikr kelib chiqadi.
Uyg‘onish davri axloqshunosligida keyingi davrlar uchun ham xarakterli 
bo‘l-gan ikki yo‘nalish ko‘zga tashlanadi. Birinchisi – inson tabiati ibtidodan ezgu, 
ikkin-chisi ‒ ibtidodan yovuz, degan g‘oya. Lekin ikkala yo‘nalish ham, real 
tajribadagi inson xudbin mavjudot, degan fikrda to‘xtaladi. Farq shundaki, birinchi 
yo‘nalish-dagi axloqshunoslar xudbinlikni tarixiy sharoitdan, jamiyatning oqilona 
tashkil etil-maganidan, tengsizlikdan kelib chiqqan deb bilsalar, ikkinchi 
yo‘nalishdagilar uni inson tabiatining ixtiyori sifatida talqin etadilar. Ana shu 
yo‘nalishlardan birinchisi-ga moyillikni Lorenso Valla qarashlarida ko‘rgan 
bo‘lsak, ikkinchi yo‘nalishning yirik vakili boshqa bir italiyalik mutafakkir