Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Nikkolo Makiavelli
dir (1469-1527). 
Makiavellining axloqiy qarashlari asosan uning “Hukmdor” (1513) asarida 
o‘z aksini topgan. Unda mutafakkir saxiylik va tejamkorlik, shafqat va 
188
 Қаранг: Валла Л. Об истинном и ложном благе. О свободе воли. М., Наука, 1989. С. 61. 

---

144 
shafqatsizlik, muhabbat va nafrat singari tushunchalarga batafsil to‘xtaladi. Lekin 
ularga faylasuf O‘rta asrlardagiga nisbatan yangicha mazmun va ma’no beradi. U 
shafqat va shafqatsizlik haqida fikr yuritib, hukmdor fuqarolarni mahkam tutib 
turish yo‘lida o‘zini shafqatsizlikda ayblashlaridan qo‘rqmasligi kerak, deydi. 
Uning bir qadar shafqatsizligi tartibsizliklarni keltirib chiqaradigan davomli 
shafqatsizliklardan afzaldir. Zero, o‘g‘rilik, qaroqchilik, qotillikni tug‘diradigan 
bunday tartibsizlik-lardan butun aholi aziyat chekadi. Bu fikrlarni Makiavelli, 
ayniqsa, yangi hukmdor-larga nisbatan ma’qul ko‘radi. Uning fikriga ko‘ra, yangi 
hukmdorni boshqa hukm-dorlarga nisbatan shafqatsizlikda kamroq ayblaydilar. 
Chunki yangi davlatga juda ko‘p xavf-xatar tahdid soladi. 
Makiavelli hukmdor o‘z fuqarolarining ko‘proq mehr-muhabbatiga emas, 
qo‘rquviga erishishi kerakligini aytadi: “...qaysi biri yaxshi-xalqning hukmdorni 
sevganimi yoki undan qo‘rqqanimi? Aytishlaricha, birvarakayiga ham qo‘rqqani, 
ham sevgani yaxshi; biroq mehr-muhabbat qo‘rquv bilan chiqisha olmaydi, shu 
bois tanlashga to‘g‘ri kelganda, qo‘rquvni tanlagan durust. Zotan, odamlar haqida, 
umu-man, hech qachon minnatdor bo‘lmaydigan, beqaror, munofiqlik va 
yolg‘onchilikka moyil, o‘z foydasini ko‘zlab, xatardan qochadigan jonzotlar deyish 
mumkin: toki sen yaxshilik qilib turar ekansan, ular butun borlig‘i bilan seniki, sen 
uchun hamma narsasidan, qoni-jonidan ham, bolachaqasidan ham, boyligidan ham 
kechishga tay-yor, lekin ishing tushganda, shu zahoti yuzini burib ketadilar... 
Bundan tashqari, odamlar o‘zida mehr-muhabbat uyg‘otgan kimsalardan ko‘ra, 
qo‘rquv uyg‘otgan kimsani xafa qilishdan ko‘proq tiyinadilar”
189
.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Makiavelli o‘z asarlarida, xususan, 
“Hukmdor” risolasida ilgari surgan axloqiy ta’limot, davlat rahbari axloqiy faoli-
yatidagi fazilat va illatning o‘zaro aloqasi, bir-biriga o‘tib turishi, ba’zan esa, biri 
ikkinchisini keltirib chiqarishi haqidagi yangicha fikrlari haligacha o‘z ahamiyatini 
yo‘qotgani yo‘q. 
Uyg‘onish davrining yana bir o‘ziga xos axloqshunosi, bu