Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Benedikt (Baruh) Spinoza 
(1632-1677) axloqshu-
noslik borasida Dekartning ratsional qarashlarini davom ettirdi va yanada yuksak 
bosqichga olib chiqdi. Uning bu jihatdan “Xudo, inson va uning baxti haqida qis-
qacha risola” (1660), “Ilohiyot va siyosat risolasi” (1670) va “Axloqshunoslik” 
(1677) asarlari diqqatga sazovordir. 
190
 Монтень М. Опыты В 3 кн. Кн. 1–2. М., Наука, 1979. С. 332 – 333. 
191
 Декарт Р. Сочинение в двух томах. Т. 1, М., Мысль, 1989. С. 547. 

---

146 
Spinoza Xudoni tabiat, tabiatni Xudo tarzida talqin etadi. Xudo ‒ yagona 
substansiya (javhar), barcha hodisalar va yakka narsalarning ilk asosi. U abadiylik 
va cheksizlikka ega, yaratilmagan hamda hech qachon yo‘qolmaydi. Unga ikki 
belgi-sifat xos: biri ‒ ko‘lam, ikkinchisi ‒ tafakkur. Ya’ni tabiatda namoyon 
bo‘lgan Xudo, substansiya, azaliy va oliy ong. Substansiya o‘zi uchun o‘zi 
sababdir, deydi mutafakkir. U substansiya va uning sifatlarini talqin etishda modus 
tushunchasini kiritadi. Modus deganda faylasuf substansiyaning olamdagi 
ko‘pdan-ko‘p rang-barang hodisalar va narsalar ko‘rinishida namoyon bo‘luvchi 
holatini tushunadi. Faylasuf substansiya va uning sifatlarini ‒ yaratuvchi tabiat, 
moduslarni esa yara-luvchi tabiat deb ataydi. Demak, substansiya olamning yagona 
ibtidosi sifatida o‘zi uchun ham, olamdagi turli xil narsa va hodisalar uchun ham 
sababdir, ya’ni birinchi sababdir. Ana shu birinchi sababsiz olamdagi narsa va 
hodisalarning mavjud bo‘lishi yoki ifoda topishi mumkin emas. Substansiya o‘z-
o‘zining sababchisi sifatida erkin, ayni paytda, oqibat sifatida zaruriyatdir.
Mutafakkirning fikriga ko‘ra, qalb yoki ruh doimo g‘oyalar yig‘indisidan 
iborat bo‘ladi. Har bir g‘oya-intensional, ya’ni ma’lum bir obyektga yo‘naltirilgan. 
Ruhning eng yaqin obyekti esa uning o‘z vujudi. Shu sababli faylasuf ruhni 
vujudning g‘oyasi deb ataydi.
Axloq-odob qonun-qoidalari, Spinoza fikriga ko‘ra, davlat huquqi qonun-
lariga mos kelishi lozim. Davlat qonunlari shunday bo‘lishi kerakki, ularga ko‘ra 
har bir kishi o‘z manfaatiga intilar ekan, boshqa shaxslar va davlat manfaatiga xilof 
ravishda ish ko‘rmasligi kerak. Ana shunda “oqilona o‘zini cheklash” yuz beradi. 
Shu bilan birga, mutafakkir yuqori hokimiyatning insonlar shaxsiy hayotiga 
aralashuviga qarshi chiqadi va vijdon erkinligini, tafakkur erkinligini himoya 
qiladi. Har kimga o‘z fikrini aytish erkinligini berish lozim, deydi faylasuf, faqat 
hukm yurgizishning demokratik shakligina zarur bo‘lgan erkinlikni to‘liq 
ta’minlashi mumkin. 
Ratsional yo‘nalishdagi mutafakkirlardan yana biri ingliz faylasufi