Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Tomas 
Hobbs
dir (1588-1679). Uning axloqiy qarashlari, asosan, “Inson haqida” (1640), 
“Leviafan yoki Moddiyat, shakl hamda davla va cherkov va fuqarolik hokimiyati” 
(1651), “Erkinlik va zaruriyat haqida” (1652), “Falsafa asoslari” (1642-1658) 
asarlarida aks etgan. 
Hobbs o‘z axloqiy ta’limotida asosiy e’tiborni insonning zo‘ravonlik va 
hukmronlikka yo‘naltirilgan fe’l-atvoriga, shaxslarning bir-biriga nisbatan “urush” 
holatida ekaniga qaratadi; inson insonga bo‘ri deydi. Faylasuf insonning xudbinlik 
tabiatini doimo oldingi o‘ringa chiqadi: eng ulug‘ ezgulik deydi o‘zini asrash, 
tabiatning eng ulkan yovuzligi ‒ o‘lim. Juda ko‘pchilik odamlardagi mana shu 
o‘zini asrashga intilish ularni xayvonot dunyosi bilan yaqinlashtiradi. Shuning 
uchun odamlar tabiatan ehtiros, qo‘rquv, g‘azab va boshqa hayvoniy tuyg‘ularni 
boshdan kechiradilar, ko‘proq do‘stlarni emas obro‘-e’tibor hamda foydani 
izlaydilar. Insonning o‘ziga o‘xshagan zotlar orasidagi hayoti asosini murakkab 
manfaatlar o‘yini tashkil etadi. Faylasufning fikriga ko‘ra, ezgulik va yovuzlik 
so‘zlari eng avvalo, insonlar o‘z hayotidagi muayyan sharoitlarda boshidan 
kechirgan holatlar bilan bog‘liq. “Ezgulik” doimo ular uchun o‘zlariga foydali va 

---

147 
yoqimli, o‘zlari intiladigan narsa “yovuzlik” esa buning aksi bo‘lgan holatlar. 
Ushbu fikrlari bilan Hobbs keyinchalik Angliyada rivojlangan utilitarchilik 
ta’limotining ibtidosida turadi, desak xato qilmaymiz. 
Hobbs ana shu baholi munosabatni axloqni belgilanishning asosiy modeli 
sifatida olib qaraydi. “Bir-birimizni qadrlashimizning ifodasini biz odatda hurmat 
va hurmatsizlik deb ataymiz”, ‒ deydi faylasuf. Zero, u hurmat uyg‘otadigan narsa-
hodisalarnigina axloqiy jihatdan qadrli deb hisoblaydi. Hurmat esa bu o‘rinda 
hukmronlikning ijtimoiy ifodasi tarzida namoyon bo‘ladi: “Kimgadir bo‘ysunmoq 
unga hurmat ko‘rsatish demakdir”
192
. Qadr-qimmatni Hobbs insonga davlat 
tomonidan berilgan baho sifatida izohlaydi. 
Faoliyatning axloqiy tomoni shundaki, inson o‘z erkini u yoki bu tarzida 
anglanmasdan turib yuzaga chiqishi mumkin emas. Hobbs ixtiyor erkinligiga 
erkinlik tushunchasini qarshi qo‘yadi, hammadan avval inson faoliyatiga taalluqli 
bo‘lgan erkinlik, ayni paytda ma’lum jihatdan, tabiat jarayonlarini ham izohlaydi. 
Faylasufning fikriga ko‘ra, erkinlik tushunchasini aql idrokli mavjudotlarga 
nisbatan berilgani kabi jonsiz mavjudotlarga nisbatan ham qo‘llasa bo‘ladi: agar 
suv solingan idish sindirilsa, suv ham erkinlikka chiqishi mumkin. Umuman 
olganda, Hobbssning qarashlarida axloqiy qoidalar shaxs xudbinligidan kelib 
chiqsada, ayni paytda ular yaxshi munosabatlarga asos ham bo‘lib xizmat qiladilar 
degan fikr ilgari suriladi. 
Hobbs axloqiy qarashlarining yana bir diqqatga sazovor jihati ‒ muayyan 
subyektlar muammosi, subyektdagi turli kuch va intilishlarning nisbati masalasi. 
Faylasuf inson shaxsining haqiqiy asosini ehtiroslilikda ko‘radi. Inson hissiyotlar 
bilan yashaydi va ular tufayli o‘zini yuksaltiradi. Boylik, bilim, hurmat, uning 
barcha muayyan belgilari faqat hukmronlikning shakli xolos. Kimda-kim ana 
shular deb ehtirosga limmo-lim bo‘lsa, o‘sha xayolot va zehn o‘tkirligiga ega 
bo‘ladi. Hobbs ana shu fikrlari bilan o‘zi sezmagan holda ratsionallik doirasidan 
chiqib, sensual ta’limotning darvozasini qoqadi. 
Sensual axloqshunoslikning eng yirik vakillaridan biri ingliz faylasfui