Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Entoni Eshli Sheftsbari
ning (1671-1713) qarash-
lari ham diqqatga molik. Axloqiy muammolar uning “Fazilatlar yoxud munosib 
xizmatlar tadqiqi” (1699), “Nasihatgo‘ylar” (1709) singari asarlarida ko‘tariladi. 
Axloqiy ezgulik Sheftsbari tomonidan tabiatni estetik tushunish bilan butun-
lay qo‘shib yuboriladi; u inson yaratgan tartib va mutanosiblikning ijtimoiy shakli 
sifatida namoyon bo‘ladi; axloq dunyoning ichki, axloqiy-amaliy, estetik jihatdan 
qayta ishlangan ko‘rinishiga aylanadi. Yomon narsalar bu ‒ ijtimoiy mutanosib-
likning xudbinlarcha buzib ko‘rsatilishi yoki vayron qilinishidir. Yolg‘on obro‘, 
or-nomus tamoyilidagi soxtalik, soxta diniy bid’atlar natijasida inson dastlab ba’zi 
axloqsizliklarga qo‘l uradi, keyinchalik o‘ylaganingda kishini titratib yuboradigan 
qabihliklarning barcha turini bemalol amalga oshiradigan bo‘ladi. Sheftsbari 
axloqshunosligi va estetikasi bir-birining sharti sifatida mavjud; go‘zallik 
ezgulikdir, ezgulik esa insondan begonalashmagan faoliyatning go‘zalligidir. 
Sheftsbari axloqiy dunyoni ulug‘ tabiat qonunining o‘ziga xos davomi 
sifatida ta’riflaydi. Insonning axloqiy moyasi, uning fikriga ko‘ra, hissiyotda, 
mulohazadan avval keladigan hayotiy faoliyatda, adolat va adolatsizlikka nisbatan 
bo‘lgan shov-vozlikda entuziazmda mujassam. Hamdarlik, birdamlik hissi, boshqa 
shaxsga nisba-tan hurmat, bir so‘z bilan aytganda, yuragimizdagi o‘zga zot bilan 
bir butunlikka moyillikdir. 
Sheftsbari axloqiy munosbatlarga san’atning ta’sirini alohida ta’kidlaydi, 
san’at axloqiy yuksalish uchun oqilona axloqiy qoidalar sifatida emas, balki sub-
yektning faol estetik faoliyati jarayonidagi amaliyot tarzida ta’sir ko‘rsatadi. San’at 
tabiat mutanosibligini, go‘zallik va ezgulik qoidalarini obyektiv ravishda qaytadan 
193
 Локк Дж. Сочинения в трех томах. Т. 1. М., Мысль, 1985. С. 280. 

---

149 
tiklaydigan ko‘zgudir. Muayyan estetik idrok etuvchi va estetik faoliyatli subyekt 
ayni bir paytda axloqiy shaxsdir.
Buyuk fransuz ma’riftatparvari, faylasuf yozuvchi va axloqshunos