Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Deyvid Hyum
(1711-1776) axloqshunoslikni o‘z 
falsafasining ikkinchi, ayni paytda, eng asosiy qismi deb hisoblagan edi. Axloqiy 
muammolar uning “Inson tabiati haqida risola” (1740), “Axloqiy, siyosiy va 
adabiy esselar” (1751) kabi asarlarida o‘rtaga tashlanadi. 
Hyum axloqshunoslik fan maqomini olishi uchun, avvalo, u his-tuyg‘ular 
ruhshunosligiga aylanmog‘i, juda bo‘lmaganda, ana shu ruhshunoslikka 
suyanmog‘i zarur, deydi. Zero axloqshunoslik odamlarning axloqiy va, umuman, 
ruhiy mayllaridan tashqaridagi qandaydir “alohida” narsani bilish bilan bog‘liq 
tarzda shakllanmaydi. Fazilat va illat qandaydir obyektiv hodisalar emas. Axloqiy 
baholar haqiqiy ham yolg‘on ham emas, balki mayllar, qarashlar, qilmishlar kabi 

---

150 
“shunchaki bor narsalar”. Shu bois axloqshunoslikning vazifasi birinchi galda 
odamlarda axloqiy mayllarni qo‘zg‘atish sabablari (impulslari) qanday, qayerda va 
qachon ro‘y berganini hamda qanday odamlar ularga qanday va qachon mos yoki 
aksil harakat qilishini bayon etishdan iboratdir. Demak, Hyum axloqshunoslikni 
bayon qiluvchi (deskritiv) fan ekanini isbotlashga intiladi, axloqni insonning tabiiy 
hissiyotli xarakteridan keltirib chiqardi. Axloqiy mulohaza aql emas, axloqiy his-
tuyg‘u orqali ifoda topadi. Inson qilmishlarining pirovard maqsadini aslo aql-
idrokdan kelib chiqib tushuntirish mumkin emas. Hyumning fikirga ko‘ra, 
xudbinlarcha intilish bilan birgalikda insonga yaxshilikni ravo ko‘rish ‒ 
odamsevarlik, adolat singari ijtimoiy his-tuyg‘ular ham xos. O‘zgaga yaxshilik 
xuddi o‘ziga yaxshilik tilash kabi insonning insonga xos xususiyati. 
Hyum axloqshunosligida ko‘rinishdan uch xil-u, lekin qisman bir-biri bilan 
bog‘liq bo‘lgan uch axloqiy tushuncha uyg‘unlashadi. Bular ‒ hedeonchilik, 
utilitarchilik, jo‘mardlik (alturiychilik). Hedeonchilik (lazzat yo‘nalishi) nimaiki 
lazzat hissini uyg‘otsa, o‘shani fazilat, aksincha iztirob, og‘riq, qayg‘u keltiradigan 
hamma narsani illat deb hisoblaydi. Utilitarchilik (foydalilik) adolatli tarzda 
nimaki insonga, jamiyatga, foyda keltirsa, uni ezgulik, odamlarga foydasiz hatto 
zarar keltiradigan nimaki bor, uni yovuzlik deb talqin etadi. Foydalilik hamma 
holatlarda ham maqtov va maqbullik manbayi hisoblanadi. Alturiychilk-jo‘mardlik 
(o‘zgalar manfaatini yuqori qo‘yish) tamoyilini ezgulikni axloqiy ma’noda hamma 
uchun istisnosiz tarzda foydali qiladigan hodisa deb tushunadi.