Samarqand davlat universiteti I. T. Ergashev, D. S. Normurodov, B. M. Eshonqulov sabzavot ekinlari seleksiyasi

1. Ekologo - geografik prinsip:
Bu usulni birinchi boʻlib N.I.Vavilov ishlab 
chiqqan, lekin amalda birinchi boʻlib A.P.Shexurdin, P.P.Lukyanenko kabi atoqli 
seleksionerlar qoʻllaganlar va bir nechta navlarni yaratganlar. Bu prinsipga koʻra 
chatishtirilayotgan juftlarning hech boʻlmaganda bittasi nav yaratilishi 
rejalashtirilayotgan sharoit uchun mos boʻlishi kerak.
2.
Hosildor navlar yaratishda oʻsimliklarning 
mahsuldorlik koʻrsatkichlari
e‟tiborga olingan holda chatishtirishlar oʻtkaziladi. Masalan pomidorda mevalar 
soni va yirikligi bir tup oʻsimlik hosili, kartoshkada esa tuganaklar soni, massasi va 
boshqa mahsuldorlik ko`rsatkichlari bo`lib hisoblanadi.

---

12 
3.Rivojlanish fazalarining davomiyligiga
qarab
juft tanlashda tezpishar 
navlarni yaratishda foydalaniladi. Buning uchun chatishtirilayotgan juftlarning 
bittasi rivojlanishining bir fazasi, ikkinchisi esa boshqa fazasi davomiyligi qisqa 
boʻlishi maqsadga muvofiq. 
4.Kasalliklarga bardoshli
navlar yaratish uchun birinchi navbatda mazkur 
kasallikka immun oʻsimlik nav xillarini topish lozim. Kasalliklarning koʻpchilik 
fiziologik xillariga chidamli navlar yaratish uchun, mazkur kasallikning turli 
irqlariga chidamli oʻsimliklar oʻzaro chatishtiriladi. Olingan duragaylar ichida 
tanlash oʻtkazib, kerakli xususiyatlarga ega oʻsimliklar ajratib olinadi va ular 
qimmatli xoʻjalik, biologik belgilarga ega yaxshi navlar bilan chatishtiriladi va 
yangi navlar yaratishga erishiladi. 
5.Diallel chatishtirish
bir qancha duragaylarning ichida eng kuchli 
geterozisli 
kombinatsiyalarni 
ajratib 
olish 
maqsadida 
qoʻllaniladi. 
Bu 
chatishtirishdan foydalanilganda chatishtirish uchun olingan navlarning har biri 
boshqa navlar bilan alohida–alohida chatishtiriladi. Agar chatishtirish uchun 5 ta 
ABVGD navlar olingan boʻlsa, diallel chatishtirishni quyidagicha ifodalash 
mumkin. 
A x B; B x V; V x G; G x D; 
A x V; B x G; V x D; 
A x G; B x D; 
A x D. va h.k 
Yuqoridagi usullar asosida juft tanlangandan soʻng chatishtirish oʻtkaziladi. 
Buning uchun chatishtirish tartibini bilish kerak. Bunda oʻsimlik gulining tuzilishi 
(bir yoki ikki jinsli, oddiy yoki tupgul), gullash biologiyasi (ochiq yoki yopiq), 
changlanish xili (oʻzidan yoki chetdan) ga bogʻliq. Chatishtirish oʻtkazish uchun 
birinchi navbatda oʻsimlikning gullash davri davomiyligi, gulning ochilish 
xossasini va ochilish xarakteri, changchi va urugʻchining hayotchanligi, qancha 
vaqt hayotchanligi saqlanishini hisobga olish lozim. Chunki bu xususiyatlar turli 
navlarda tuproq–iqlim sharoitiga va ob – havo sharoitiga qarab har xil boʻladi. 

---

13 
Sun‟iy chatishtirishdan foydalanilganda jarayonni yozib borishda qulaylik 
yaratish maqsadida quyidagi belgilar qabul qilingan: 
R - chatishtirish uchun foydalanilgan ota-ona oʻsimliklari.
♀ - onalik oʻsimligi (Zuxro yulduzining koʻzgusi).
♂ - otalik oʻsimligi (Mars yulduzini yoyi).
X – chatishtirish belgisi. 
F - (lotincha Filiali -bolalar) chatishtirishdan olingan duragay naslini 
koʻrsatadi. Masalan, F
1
– birinchi avlod, F
2
– ikkinchi avlod va h.k.