Samarqand davlat universiteti I. T. Ergashev, D. S. Normurodov, B. M. Eshonqulov sabzavot ekinlari seleksiyasi

 
3 - jadval 
Pitomniklarda olib boriladigan ishlar hajmi. 
№ Ko`rsatkichlar 
Boshlangʻich material 
pitomnigi 
Pitomniklar
kolleksion 
duragay 
Seleksion 
Nazorat 
1 
Namunalar, 
oilalar, 
kombinatsiyalar 
soni,
100 – 2000 ta 
va undan ortiq 
3 – 10 
kombinatsiya 
va undan 
ziyod 
500 – 2000 
ta va undan 
ortiq 
20 – 80 ta va 
undan ortiq 
2 
Namunalar, 
duragaylar 
va 
bitta 
delyankadagi 
namunalar 
va 
oʻsimliklar soni 
Navlar – 50 – 
100, 
populyatsiyalar 
– 
500 – 1000, 
qator oralari 
ishlanadigan 
ekinga bogʻliq 
holda (20 – 50) 
F
1 
100 – 500 
F
2 
50 – 200 
F
3 
50 – 200 
va undan 
ortiq 
50 – 100, 
qator oralari 
ishlanadigan 
ekinga 
bogʻliq 
holda 
qator oralari 
ishlanadigan 
ekinlar 25 – 
75 
3 
Delyanka 
maydonining 
kattaligi (m
2
) 
qator oralari 
ishlanadigan 
ekinlar ucnun 1 
– 1,5 dan ortiq 
Urugʻ 
miqdoriga 
bogʻliq holda 
0,5 – 2 
2 – 10 
4 
Qaytariqlar soni 
1 
1 
2-4 
3 – 6 ta, 
koʻpincha 4 
ta 
5 
Standartning 
joylashtirilishi 
10 – 20 
delyankadan 
keyin
10 – 20 
delyankadan 
keyin, ota –
ona shakllari 
uchun 5 – 10 
delyankadan 
keyin 
5 – 10 
delyankadan 
keyin 
5 – 10 
delyankadan 
keyin 
6 
Belgi 
va 
xususiyatlari 
majmuasi 
boʻyicha 
tanlangan 
oʻsimliklar, 
oilalar, 
navlar 
soni 
300 – 1000ta va 
undan ortiq 
300 – 1000 ta 
va undan 
ortiq 
50 – 150 ta 
va undan 
ortiq 
20 – 30 ta va 
undan ortiq 
Chetdan changlanuvchi oʻsimliklarda esa koʻproq oʻsimliklar ekiladi. 
Ikkinchi avlod duragaylari populyatsiyasida (F
2
) bir necha ming namunalar ekiladi. 

---

33 
Dastlabki material pitomnigida har 10-20 namunadan soʻng standart nav 
joylashtiriladi. Namunalar uch yoki besh ballik sistemada baholanadi. Qimmatli 
namunalarni baholash uchun oʻlchash va hisoblash ishlari bajariladi. 
Seleksion pitomnikda ommaviy tanlash yordamida tanlangan seleksion 
oilalar va avlodlar yetishtiriladi. Har bir oila alohida yoki bir nechta delyankalarda 
joylashtiriladi. Delyankalar maydoni sholgʻomcha uchun 2-3 m
2
, koʻk noʻxat – 3 
m
2
, tomatdoshlar – 2–4 m
2
, piyoz va bodring – 2–5 m
2
, ildizmevalilar – 3–5 m
2
, 
ertagi karam – 7–15 m
2
, kechki karam – 10–21m
2
boʻlgan delyankalarda 
joylashtiriladi. Namunalar qaytariqsiz yoki ikki takrorlikda ekiladi. Bu pitomnikda 
namunalar oʻzaro va standart nav (St) bilan taqqoslanadi. Standart nav har 10-12 
namunadan soʻng joylashtiriladi. Belgilar obyektiv va subyektiv uslublarda 
baholanib, tanlangan populyatsiyalarda belgilar boʻyicha bir xillikka erishilgandan 
keyin seleksiya jarayonining keyingi bosqichiga –nazorat pitomnigiga beriladi. 
Nazorat pitomnigida ommaviy tanlash asosida bir xillikka erishilgan alohida 
yoki birlashtirilgan oilalardan koʻpi bilan 30-40 ta namuna yaxshi rayonlashtirilgan 
nav bilan taqqoslab yetishtiriladi va oʻrganiladi. Namunalarni oʻrganish vaqtida 
ularning xoʻjalik-agronomik koʻrsatkichlariga katta e‟tibor beriladi. Namunalar 
ikki, toʻrt va olti qaytariqlikda ekiladi. Standart nav har 5-10 namunadan keyin 
joylashtiriladi. Delyankalar maydoni sholgʻomcha uchun 2 m
2
, ildizmevalilar va 
koʻk noʻxat – 7–10 m
2
, bodring va piyoz – 5–10 m
2
, ertagi karam – 7–15 m
2
, 
kechki karam va tomatdoshlar – 10–15 m
2
ni tashkil etishi lozim. Tajribalarning 
himoya zonasi 1-1,5 m kenglikda boʻladi. 
Nazorat pitomnigida sinashlar 2-3 yil davom etadi. Hosildorlik delyankalar 
boʻyicha tovar va notovar qismi aniqlanadi. Mahsulot sifati boʻyicha namunalar 
baholanib tanlangan oʻsimliklarning hosilining bir qismi konkurs nav sinashi 
uchun, bir qismi esa –koʻpaytirish uchun foydalaniladi. 
Konkurs nav sinashi pitomnigida nazorat pitomnigidan tanlab olingan 
namunalar yakuniy baholanadi. Bu pitomnikdagi delyankalar maydoni, takrorlar 
soni va sinov texnikasi Davlat nav sinashiga yaqin boʻladi. Delyankalar maydoni 
karam, tomatdoshlar va bodring uchun 20 m
2
, boshqa ekinlar uchun 10 m
2
qilib 

---

34 
belgilangan. Namunalar toʻrt va olti qaytariqda ekilib, har bir takrorlikda standart 
nav ekiladi. Delyankalar atrofida kengligi 1-1,5 m himoya zonasi qoldiriladi. 
Konkurs nav sinashida ba‟zan 1-2 yil davomida bir necha oʻnlab navlarga baho 
berish uchun oʻtkaziladigan dastlabki va uch yil davomida bir nechta eng yaxshi 
navlarni baholash uchun qoʻllaniladigan asosiy nav sinashi sifatida foydalaniladi. 
Navlarni har xil tuproq iqlim sharoitlarida sinovdan oʻtkazish uchun 
ekologik nav sinashlar oʻtkaziladi. 
Seleksiya jarayonining hamma pitomniklarida namunalar soni aniqlanib, 
soʻngra delyankalar maydoni, shakli va joylashtirish tartibi belgilanadi. Hamma 
pitomniklarda oʻsimliklar bir xil sxemada va bir xil delyanka uzunligida ekiladi. 
Buning uchun oʻsimliklarning biologik xususiyatlarini e‟tiborga olgan holda 1 m
2
maydonga 54-95 ta sabzi va petrushka, 44-71 ta sholgʻomcha, 27-48 ta sholgʻom, 
21-36 ta lavlagi, 14-24 ta turp, 18-36 ta piyoz, 21-48 ta sarimsoqpiyoz, 48-133 ta 
koʻk noʻxat, 1,9-5,7 ta pomidor, 4 ta ertagi va 2 ta kechki karam joylashtirish 
mumkinligi e‟tiborga olinadi. 
Seleksiya jarayonida ishonchli ma‟lumotlar olish uchun tajriba aniqligi va 
tipikligiga e‟tibor berish lozim.