54
mehnati bilan belgilanadi. Bu guruh asosidagi birlashma bo`lib, hissadorlik
mazmunida tashkil topadi. Kooperativlarga qo`shilgan mulk bilan bir qatorda shaxsiy
qatnashuv hal qiluvchi rol o`ynaydi. Har bir kooperativ bozorda mustaqil ishtirokchi
sifatida faoliyat ko`rasata oladi.
Qo`shma mulk
– bu mulklarning bir-biriga qo`shilishi tufayli yuzaga keladi.
Ikki usulda barpo bo`lishi mumkin bo`lgan bu xil mulk mamlakatlarning ichki va
tashqi imkoniyatlariga bog`liqdir. Chunki qo`shma mulk ichki yirik mamlakatlarning
bir-birlari bilan qo`shilib ish ko`rishga
asoslansa, shu bilan birga mamlakatlararo
qo`shilish tufayli ham shakllanadi. Shuning uchun ham boshqa xil mulk shakllaridan
farqli o`laroq, bu mulk xalqaro ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, bozor munosabatlariga o`tishda chet sarmoyalarni jalb etish bu
jarayonni tezlashtirishda juda qo`l keladi. Mulk nuqtai nazaridan olsak, bu chet
kapitalini jalb etgan xolda qo`shma mulkni avj oldirishdir. Mamlakatimizda,
ayniqsa
Turkiya, Korea Respublikasi va Germaniya Federativ Respublikasi, AQSH kapitallari
qatnashuvida qo`shma mulklar ko`paymoqda.
Chetki kapital asosidagi qo`shma korxonalarning ahamiyati investitsiyani
kuchaytirish, milliy iqtisodiyotni bozor munosabatlari asosida shalklantirishda ortib
boradi. Katta mablag`lar zaruriyati sharoitida qo`shma mulk orqali chet kapitalini jalb
etish zaruriyatdir. Zero, yuqorida aytib o`tganimizdek, Respublikamiz oldida xalq
xo`jaligi tuzilishini tubdan o`zgartirish, yangi tarmoqlar yaratish, zamonaviy
texnologiyani o`zlashtirish kabi yirik iqtisodiy vazifalar o`z-o`zidan
katta-katta
sarmoyalarni talab etadi. Qo`shma mulk esa bu muammoni yechishda katta rol
o`ynashi turgan gap.
Qo`shma mulk tufayli jalb etiladigan chet kapitali yangi texnologiyani olib
kirmoqda. Chunonchi, Korea Respublikasi, Germaniya Federativ hukumati kapitallari
asosida yuzaga kelgan qo`shma korxonalar Respublikamiz uchun yangi avtomobil
sanoatini zamonaviy darajada yuzaga keltirish imkonini bermoqda.
Xomashyoviylik yo`nalishini bartaraf etib, tayyor mahsulot yaratishni
o`zlashtirishdan paxtadan kiyim-kechak tayyorlashgacha bo`lgan
texnologik ishlab
chiqarishni yaratishda Turkiya, Korea Respublikasi kabilar bilan yuzaga kelayotgan
55
qo`shma mulk juda ahamiyatlidir. Bunday jarayonlar kundan-kunga rivojlanib,
turli
mamlakatlar ishtirokida qo`shma mulkni kengaytirish tufayli avj olmoqda. Bundan
ko`zlangan asosiy maqsad qo`shma mulkning shakllanish
jarayoniga chetdan yirik
kapitallarni jalb etish, uni miqdoriy va hajmiy kengaytirish yo`li bilan yangi
tarmoqlar barpo etish, zamonaviy texnologiyani qo`llash kabi hajmli sarmoyalarga
bog`liq masalalarni muvaffaqiyatli bajarilishni tezlashtirishdir.
Diniy tashkilotlar mulki –
bu faqat diniy bino va inshootlar bilan
chegaralanmay, balki xo`jalik faoliyati imkon tug`dirgan jamg`armalar, turli
marosimlardan tushadigan mablag`lar hisobiga ortib boradi. Ular oddiy xo`jalik
faoliyati bilan birga katta qurilish ishlari va boshqa kapital xarajatlarni bajarib
boradilar. Bu mulk faqat diniy yo`lda qo`llaniladi va ishlatiladi.
Aktsioner mulk
– bu turkumdagi eng salmog`li va ta’sirli shakl bo`lib, keng
tarqalgandir. Bu ham aslida birlashgan mulk bo`lib, aktsiya chiqarishga
asoslangandir. Bu aktsiyalar erkin harakatda bo`ladi, qimmatbaho qog`ozlar qatorida
savdoda ishtirok etadi va sotiladi, sotib olinadi. Aktsiyaga ega bo`lganlar shu
asosdagi mulkning qatnashchilari hisoblanadilar. Korxonalarning faoliyatida ishtirok
etish huquqiga ega bo`ladilar. Aktsiyalar uchun korxonalar faoliyatlari natijasiga
qarab daromad oladilar Bu mulkda ishtirok etish juda ixtiyoriydir.
Chunki istagan
vaqtda aktsiyani sotib olish yoki sotib yuborish mumkin.
Xalq korxona mulki
– bu shakldagi mulk aktsioner mulkdan kelib chiqadi.
Chunki aktsiyalar egalari korxonada ishlaydilar. Shuning uchun ular ayni vaqtda
korxonaning mulkdori huquqiga ega bo`ladilar. Bu korxona faoliyatiga aktsiyaga ega
bo`lgan xodimlar ham qatnashuv huquqini qo`lga kiritadilar. Natijada aktsioner
korxona daromadidan shu aktsionerlar manfaatdor bo`ladilar. Masalan, AQSHni xalq
kapitali mamlakati deydilar. Chunki aktsiyaga ega bo`lgan xodimlar korxonalarda
ko`pchilikni tashkil etadi. 1994 – yilda xalq korxonalarida 11 mln.dan ortiq kishi
ishlagan va aktsiyalarning 20-50 foizgachasi ishlovchilarning
birgalikdagi mulkidan
iborat bo`lgan. U yerda xalq korxonalari deb ataluvchi xo`jaliklar miqdori ortib
bormoqda. Bunday holatda, albatta, ekspluatatsiya mazmuni o`zgaradi va mehnatga
erkli munosabat asos bo`lib hisoblanadi.
56
Mulk shakllarining mohiyati va mazmuni bilan tanishish shuni ko`rsatadiki,
bozor iqtisodiyoti uchun barcha mulk shakllari ahamiyatli bo`lib, har biri o`ziga xos
ustunlikka egadir. Aytish mumkinki, har bir mulk shakli bozor iqtisodiyoti uchun
zaruriy bo`lib, ular umumiy taraqqiyot jarayonida bir-birini to`ldirib boradi. Shuning
uchun ham bozor munosabatlari sharoitida mulk shakllarining
turliligi va har bir
mavjud shaklining taraqqiy etib borishi talab etiladi. Bu jarayon erkin raqobat
sharoitida amalga oshishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: 
