Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

3.2. Tadbirkorlik sharoitlari 
Tadbirkorlik sivizatsiyali tarzda shakllanishi va shu asosda rivojlanishi uchun 
ma’lum sharoitlar talab etilib, bularni 4 qismga bo`lib ko`rish mumkin: iqtisodiy, 
siyosiy, ruhiy va yuridik asosda. Bular ayni vaqtda omillar bo`lib xizmat qiladi.
Iqtisodiy omillar
. Tadbirkorlik sharoitlari deganda avvalo erkin iqtisodiy 
taraqqiyotni tushunamiz, ya’ni bu bozor iqtisodiyoti mohiyatidan kelib chiqadigan 
erkin iqtisodiy faoliyat, demokratik iqtisodiyot sharoitidir. Ma’muriy ta’sirdan 
xolilik, buyruq va majburiylikning tubdan yo`q qilinishi tufayli tadbirkorlikka yo`l 
ochish mumkin. Chunki bular bir-birini inkor qiladigan sharoitlardir.
Tadbirkorlikda nima ishlab chiqarish, qancha va qanday ishlab chiqarish, 
ishlab chiqarilgan tovarni qaerda, qaysi bahoda sotish erkin xoldagi ta’sir ostida hal 
qilinishi kerak. Erkin faoliyat avvalo resurslarga bo`lgan munosabatda ifodalanib, 
zarur vosita istagan miqdorda, xohlagan xilda maqsadga muvofiq tarzda olinishi 
kerak. Bularning hammasi erkin bozor sharoiti asosida malga oshadi. Tadbirkor 
bozordagi talab va taklif ta’siri, ularning muvozanati talabi asosida harakat qiladi. 
Baho esa erkin shakllanib, talab va taklif muvozanatining natijasida yuzaga keladi, u 
doimo o`zgaruvchan bo`ladi. Tadbirkor tarmoq tanlovi, faoliyat sohasi tanlovida to`la 
erkin bo`lmog`i zarur. O`z kapitalini qaerda, qanday, nima uchun ishlatishni to`la 
mustaqillik bilan hal qiladi. U faqat bozor uchun ishlab, talab va taklif, erkin baho 
ta’sirida bo`lishi kerak. 

---

75
Erkin iqtisodiyotni o`zboshimchalik deb tushunmaslik zarur. Chunki 
tadbirkorlikdagi mustaqillik jamiyat talabiga mos holda, joriy qonun, qoidalar talabi 
asosida hamda mavjud belgilangan huquq va majburiyatlar asosida amalga oshadi.
Erkin iqtisodiyot taraqqiyoti, o`z navbatida, asoslarga ega bo`lib, bu avvalo 
ko`p shaklli mulkchilik va raqobat sharoitlarining yaratilishida ifodalanadi. O`tish 
davrida iqtisodiy asosning negizini davlat mulkini xususiylashtirish, mulkni davlat 
tasarrufidan chiqarish tashkil etadi. Tadbirkorlikni shakllanishi va uning taqdriri shu 
jarayonga, uning uslubiga, tezligiga, xajmiga o`xshagan muhim tomonlariga 
bog`liqdir. Shuning uchun ham mulkning xususiylashuvi, uning yakka shaklliligi 
hukmronligiga barham berish tadbirkorlik rivojining asosidir.
Ma’lumki, mulkni xususiylash jarayoni aralash iqtisodiyotni yuzaga keltirish 
bilan tadbirkorlikka yo`l ochadi. Xususiy tadbirkorlik, birinchi navbatda, oz hajmli 
kapital talab etadigan, tez foyda keltiradigan tarmoqlarda rivojlanadi. Bu esa mayda 
korxonalarning avj olishi, bandlik va xalq iste’moli muammolarini hal qilishda juda 
qo`l keladi. Hozir respublikamiz sharoitida bu jarayonning ahamiyati cheksizdir. 
Oldin bu savdo-tijoriy, umumiy ovqatlanish, xizmat ko`rsatish tarmoqlari kabilardan 
boshlanib, o`z navbatida, mayda ishlab chiqarishga o`tadi.
Xususiylashtirishning keyingi qismi o`rta, katta korxonalarni o`z ichiga olib, 
asosan hissadorlik, korporativ usullar bilan amalga oshadi. Bunda avvalo yopiq, 
so`ngra ochiq aksiyali jamiyatlarni tashkil etishga o`tish maqsadga muvofiq bo`ladi. 
Mulkni xususiylashtirish ayni vaqtda tadbirkorlik uchun zarur bo`lgan raqobat 
sharoitlarini yaratib beradi. Shunga ko`ra nodavlat mulklarining shakllanishi xo`jalik 
sohasidagi monopollashuvning oldini olish bilan birgalikda olib borilishi zarur. 
Monopoliyaga qarshi kurashish va tadbirkorlik sharoitlarining yaratilishida raqobat 
asosiy ta’sir ko`rsatishi kerak. Tadbirkor uchun xo`jalik yuritish raqobat kurashini 
olib borish degan so`z. Ishlab chiqarish tashkil etilar ekan, demak, raqobat kurashiga 
e’tibor berish zarur, ya’ni ijtimoiy iste’molga to`g`ri kelmaydigan va bozor 
tomonidan siqib chiqarilayotgan hodisani e’tiborga olmaslik va shu asosda ishni 
tashkil etmaslikning iloji yo`q. Har bir tovar bo`yicha agarda ko`p miqdorli ishlab 
chiqaruvchilar bo`lmasa, raqobat ham bo`lmasligi mumkin, ya’ni monopoliya 

---

76
raqobatni so`ndirishini yuqorida ko`rib o`tgan edik. G`arbdagilarning fikricha raqobat 
sharoiti bo`lishi uchun odatda kamida 8-15, lekin 4-5 dan kam bo`lmagan miqdorda 
bir xil tovar ishlab chiqaruvchilar bo`lishi talab etiladi. 
Tadbirkor uchun infrastrukturaning rivoji rivoji talab etiladi. Chunki ishlab 
chiqarish resurslarini qaerdan, qanday usulda olish no`malum bo`lsa, kreditga 
ishonch bo`lmasa, tovar xaridorlari noma’lum bo`lsa, reklama bo`lmasa va aloqa 
vositalari past darajada bo`lsa, bozor iqtisodiyoti taraqqiy etishi mumkin emas.