82
tadbirkorlar armiyasini yaratish va tarbiyalash kabilarga katta e’tibor berish, shu
bilan birga bu sohadagi mavjud va ma’qul jahon tajribalarini qo`lash talab qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish yuritish, sarmoya, ishlab chiqarish bilan
bog`liq mulk asosan tadbirkorlar ixtiyorida bo`lgani tufayli ishlovchilar ikkiga, ya’ni:
tadbirkorlar va yollanuvchilarga bo`linadi. Ma’lumki, tadbirkorlik, ishbilarmonlik har
kimga ham buyurmaganligi uchun bunday bo`linish, ya’ni tadbirkor va
yollanuvchilar bo`lish ixtiyoriydir. Ishlovchilarning asosiy qismi yollanuvchilar
bo`lganligi sababli tadbirkorlar nisbatan son jixatidan kam bo`ladi. Rivojlangan bozor
iqtisodiyoti asosidagi mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, tadbirkorlar miqdor
jixatdan bandlikning 8 foizi ko`pi bilan 9 foizdan oshmaydi. Demak,
ish bilan band
bo`lgan aholi qismining asosiysi yollanma ishlovchilardir. Albatta, ular tadbirkorlar
va xususiy, davlat, korxona, muassasalarda yollanib ishlovchi shaxslardir. Bu bozor
iqtisodiyotiga xos, g`oya nuqtai nazaridan biz uchun yangilikdir. Bunday yangi
xolatga ko`nikish, unga o`rganish va oddiy tabiiy hayotiy talab deb qarash zarur.
Ishga yollash tadbirkor ixtiyorida bo`lib, u ish manfaati asosida kimni yollash,
qanchaga yollash, yollanuvchidan qanday va qaerda foydalanish kabi masalalarni o`zi
xal qilishi kerak.
Tadbirkor va tadbirkorlikning avj olishida bunday xolat to`siq bo`lmasligi va
bundagi ko`zga tashlanadigan “nohaqlik”ning oldini olish talab qilinib,
tadbirkorga
nisbatan do`stona munosabatda bo`lish haqiqatga to`g`ri keladi. Rivoj topgan
mamlakatlarla bu muammo ancha yaxshi hal qilinib, ziddiyatlar asosan bartaraf
etilgan. Tadbirkor – sohibkor bilan yollanma ishchilar o`rtasidagi ziddiyatlar hozirgi
davrda o`z keskinligini yo`qotgan va jamiyat bu sohada juda ko`p ijobiy ishlarni
amalga
oshirib,
nohaklikni
asoslari
yo`qotilib,
ikki
tomon
o`rtasidagi
kelishmovchilikka asosan barham berilgan. YOllovchi va yollanuvchilar o`rtasida
kelishmovchilikka nisbatan kelishuv, bir-birini to`g`ri tushunish ustunlik qiladi.
Qashshoqlanish xolatlarining oldi olingan va manfaatdorlikka yo`l ochilib,
tadbirkor
va yollanuvchilar o`rtasidagi bir-biriga qarshi kurash sabablari deyarli yo`q qilingan.
Natijada yollanuvchilarning milliy daromaddagi ulushi ortib bormoqda, rivojlangan
mamlakatlarda u 70-72 foizini tashkil qiladi. Bundan yollanma ishchilarning
83
daromadlari yuqori darajada va tadbirkorlar hamda yollanuvchilarning manfaatdor
ekanligini
ko`ramiz.
Ilg`or
mamlakatlarda
ikki
tomonning
bir-biridan
manfaatdorligini ko`rsatuvchi dalillar ko`p. Aytaylik, tadbirkor –
korxona egasining
daromadi darajasining ishchi ish haqiga ta’siri, sohibkor foydasiga sheriklik,
yollanma ishchilar ichida aksiya egalarining ko`payishi, ya’ni ishchilarning o`zi
mulkdorga aylanishi, ish kuchining normalligi, ish kunining qisqaligi, keng hamda
ijtimoiy himoyaning qo`llanishi, nafaqa, daromad kafolati kabi chora-tadbirlar borgan
sari takomillashib bormoqda va o`zining samaradorligini
mehnat unumdorligining
o`sib borishida isbotlamoqda. Eng muhimi – bu chora-tadbirlar ishchilarning turmush
darajasida o`z aksini topmoqda.
YOllovchi bilan yollanuvchilar o`rtasida munosabatning yaxshi bo`lishi,
sohibkorga to`la ishonch xosil qilish tadbirkorning samarali faoliyatining zarur
shartidir.
Shakllanayotgan tadbirkorlar mamlakatimizdagi bozor iqtisodiyotining
muvaffaqiyatida o`z o`rnini topa bilishlari uchun bu muammoning to`g`ri hal qilinishi
va yollanuvchilarning tadbirkorlarga nisbatan to`g`ri munosabatda bo`lishlari juda
katta ahamiyat kasb etadi.
Tadbirkor o`z mablag`i-kapitali va ish hajmiga ko`ra yirik yoki o`rta, mayda
bo`lishi mumkin. Bu, albatta korxonalar hajmi, bandlilik darajalarida ifodalanadi.
Xalqaro o`lchov bo`yicha asos qilib korxonada ishlovchilar soni olinadi. 100
kishigacha ishlovchisi bor korxona mayda, 100-500 gacha band bo`lganlari o`rtacha
va undan yuqorilari yirik korxona hisoblanadi. Minglab
ishlovchilari bor birlashma
korxonalar, konsernlar mavjud bo`lib, bular juda yirik-gigant korxonalardir. Ularning
eglarining mavqei ham yiriklikka qarab belgilanadi.
Qishloq xo`jaligi, ya’ni agrar sektorni oladigan bo`lsak, fermerlar kamdan-
kam ishchilarni yollaydilar va asosan oila a’zolari bilan barcha xo`jalik ishlarini
bajaradilar. Mehnat unumdorligi yuqoriligi sababli erkin raqobat davriga oid fermer-
tadbirkorlarning xonavayron holatlari birmuncha qisqarib, ancha turg`unlik mavjud
bo`lgan.
84
Yirik tadbirkorlik asosan aksiyali kapital orqali faoliyat ko`rsatadi.
Bunda
tadbirkorlik darajasi yuqori, ish natijasiga nisbatan javobgarlik ham juda katta. Lekin
bu o`ziga xos afzallik va ustunliklarga ega. Chunki bunda bozorni o`rganish va
shakllantirish, mehnat, moliya, moddiy sarmoyalardan foydalanish kabilarda
imkoniyat juda kattadir. Mehnat taqsimoti afzalligidan foydalanish uchun katta
sharoitlarga ega. Bozor kon’yunktura o`zgarishiga yaxshi moslashadi, mehnat
ixtisoslashuvini keng qo`llay oladi. Shuning uchun ham yirik tadbirkorning turg`unlik
darajasi va faoliyat samaradorligi darajasi juda yuqori bo`lishi mumkin.
Tadbirkorlar davlat va kopperativ korxonalarida ham mavjud, ya’ni ular
umumlashtirilgan mulk sharoitida ham faoliyat ko`rsatadilar.
Davlat tadbirkorligi
ishlab chiqarish, infrastruktura, istiqboli ilmiy texnikaviy tarmoqlarning ish me’yorini
ta’minlashda zarur. Ma’lumki, iqtisodiyotni markazlashgan holda tartibga solish
muhtojligi yuzaga kelishi davlatning xo`jalik bilan shug`ullanishi zaruriyatini
tug`diradi. Uzoq muddatli xarajatlar, markazlashtirish talab etadigan, yirik mablag`lar
zaruriyati tug`iladigan tarmoqlar, korxonalar o`ziga xos tadbirkorlikni talab etadi va
bunda davlat qo`l keladi. Kooperativlar mayda tadbirkorlikning birlashuvi natijasida
yuzaga keladi. Bundagi asosiy maqsad mablag`larni birlashtirish, raqobatga bardoshli
bo`lish uchun birgalashib ish yuritishdir.
Shunday qilib, xususiy tadbirkorlik bilan
birga davlat va kooperativ tadbirkorligi ham mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: 
