Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

3.4.1.-jadval 
 Tadbirkor va menejer o`rtasidagi tafovutlar
 
Faoliyat turlari 
Tadbirkor 
Menejer 
Strategik yo`nalish 
Asosiy harakatlantiruvchi kuch – 
istiqbolli 
imkoniyatlardan 
foydalanish 
Asosiy harakatlantiruvchi 
kuch 
– 
mavjud 
resurslardan foydalanish 
Maqsadlarni 
amlaga oshirish 
Inqilobiylik – keskinlik asosida 
tezlik bilan natijaga erishuv
Evolyutsion 
usullar 
– 
uzoq istiqbolni ko`zlash 
Resurslarni 
ishga 
solish 
Keng tomonli, iloji boricha erkin 
harakat imkonini saqlash 
Bir qadamlilik, qo`yilgan 
vazifaga atalgan fondlarni 
birdaniga qo`lga kiritish
Resurslarni 
jalb 
etish shakllari 
Ijara va zarur resurslarni vaqtincha 
jalb etishning boshqa shakllari 
Resurslarni o`z mulkiga 
aylantirish va ishlovchilar 
sonini ko`paytirish 
Tashkiliy struktura 
Gorizontal, norasmiy aloqalardan 
foydalanish 
Rasmiylashgan bog`liqlik 
aloqalari 
 
Jadvaldagi taqqoslashga e’tibor bersak, xo`jalik faoliyati tadbirkor va 
menejerning xususiyatlari va bir-birlaridan asosiy tomonlar bo`yicha katta, hattoki 
qarama-qarshi tafovutlar borligini kuzatish mumkin. Keltirilgan eng muhim tomonlar 
shuni ko`rsatadiki, hayot tadbirkorlik va menejerlar uchun turli talablar qo`yadi. 
Strategik nuqtai nazardan tadbirkor, avvalo yangi imkoniyatlar axtarishga 
intiladi. Bu ayniqsa daromad pasaya borishi, texnologiyaning tez almashuvi, 
iste’molchi talabining o`zgara borishi, ijtimoiy talablarning o`sishi tufayli siyosiy 
ko`rsatmalarning yangilanishi sharoitlarida juda sezilarli darajada bo`ladi. Agarda 
faqat rejani bajarish va resurslardan foydalanish samaradorligini hisoblash yo`nalishi 
bo`lsa, tadbirkorga nisbatan ma’muriyatchi menejer qo`l keladi. 

---

90
Maqsadlarni amalga oshirishni olsak, bunda ham ular tubdan farqlanadilar. 
Tadbirkor masalani o`rnida hal qilishi, juda tezlik bilan choralar qo`llashi, 
maslahatlashib o`tirmay, zudlik bilan aniq bir fikrga kelishi, xatarli yo`l tanlashi 
kerak. Menejer esa, aksincha, yangi ish tarafdori bo`lmay, ko`ngilsizlik bilan 
kirishadi va kirishsa ham hech o`zgarishlarga yo`l qo`ymay, ishga zarar keltiradi.
Resurslardan foydalanishda ham shunday holatga duch kelamiz. Tadbirkor ish 
davrlari va ma’lum maqsadga erishuviga qarab vaqti-vaqti bilan yangi-yangi 
resurslarni ishga solib boradi. Bu albatta qiyin jarayon, chunki investor, kreditchilar 
bilan hal qilinadi. Menejer esa resurslarni ishning ayrim qismlarini ko`zlab emas, 
balki jarayonlarni boshidan oxirigacha ko`zlab oladi. 
Resurslarni ishga solishda ham ularning harakatlari boshqachadir. 
Menejerning ish haqi real foydalanilayotgan resurslarga bog`liq bo`lgani uchun 
resurslarni ko`paytirishga, fondlarni kengaytirishga urinadi. Korporatsiyaning ichki 
qoidalari, mavjud xo`jalik va moddiy qiziqish ma’muriyatchi-menejerning ijara va 
boshqa resurslarni vaqtincha jalb etish usullarini qo`llamaslikka undaydi. Tadbirkor 
uchun, aksincha, doimo pul yetishmaydi, yangi jihozlarga to`xtovsiz ehtiyoj tug`ilib 
turadi. Juda tezkorlik, chaqqonlik, xatarlilikka moyillik kuchli bo`lib, zaruriyatga 
ko`ra ijara va resurlardan vaqtincha foydalanishning boshqa turlarini qo`llash ehtiyoji 
tadbirkorda kuchli bo`ladi. 
Keyingi taqqoslash tashkiliy tuzilmaga oid bo`lib, menejer mavjud tuzilma 
tarafdoridir. Bu bir-biriga bog`liq tepadan-pastga qaratilgan tashkiliy tuzilmadir. 
Bunday sharoitda boshqaruv nazariyasining o`zi vakolatlik va javobgarlikni juda aniq 
belgilanishini talab qiladiki, bundan og`ish menejer uchun ma’qul bo`lmaydi, uning 
moddiy taqdirlanishi ham topshirilgan vazifaning to`la va aniq bajarilishiga 
bog`liqdir. 
Tadbirkor bilan menejer o`rtasidagi umumiylik deganimizda mohir 
tashkilotlilik, boshqaruvchanlik, tashabbuskorlik, mas’uliyatchilik, jonkuyarlik kabi 
xususiyatlarni keltirish mumkin. Bular, albatta juda muhim ijobiy tomonlardir. Lekin 
ish muvaffaqiyati uchun, yuqori samara natija uchun bular yetarli emas. 

---

91
Tadbirkordan qo`shimcha ravishda to`xtovsiz yangilik tarafdori va u boridan 
qoniqmaydigan, 
tezkorlik, 
xatarlilik, 
o`ta 
javobgarlilik, 
to`la 
mustaqillik 
xususiyatlariga ega bo`lishi talab etiladi. Tadbirkorda ijodkorlik va ijrochilik 
mujassamlashsa, menejerda ijrochilik ustun keladi. 
Bularning asosida mustaqil harakat negizi yotadi. Tadbirkor, bilamizki, 
kapital egasi, korxona boshlig`i. Shuning uchun ham kapital harakati to`lig`icha 
tadbirkor ixtiyoridadir. Bu esa unga to`la mustaqil ish tutish imkonini beradi va u 
harakatidagi kapital yo`nalishini belgilash, yo`nalishini o`zgartirishda to`la 
huquqlidir. Korxona faoliyatidagi vazifani tadbirkor belgilaydi va u korxona ishi 
uchun to`la javobgardir.
Menejer esa yollanuvchi, u ma’muriyatchi, ya’ni yo mudir, direktor, yo 
boshqaruvchi. Shuning uchun ham unga xos narsa masalani hal qilish, yangi 
yo`nalishlar, umumiy vazifalarni belgilash emas, balki asosan ijro etish va mavjud 
belgilangan vazifalarni o`z vaqtida to`la bajarishdir. Demak, umumiy farq shuki, 
tadbirkor mustaqil ish olib boruvchi bo`lsa, menejer ijrochidir. 
Bu taqqoslash, umumiy xususiyatlarni aniqlashda qaratilgan fikrlardir. 
Bundan istisno holatlar ham mavjuddir. Aytaylik, menejerlar ichida shundaylari 
borki, yollanuvchi bo`lishiga qaramay tadbirkorning vazifalarini ham bajaradi. Bu 
ko`pinchi yirik korxonalar, korporatsiyalar boshqaruvchilariga taalluqli bo`lib, ularda 
mustaqillik darajasi va javobgarlik yuqori bo`ladi. Oladigan daromadlari ham shunga 
monand; juda yuqori ish haqi oladilar va katta boylikka ega bo`ladilar, mavqelari ham 
shunga qarab yuqori bo`ladi. Bunday talantli boshqaruvchi – menejerlar juda 
qadrlanib, tadbirkorlar ular bilan hisoblashadilar. Shuningdek, menejerlik qobiliyati 
past bo`lgan tadbirkorlar ham bo`lb, asosiy ishni mustaqil ish olib borib, deyarli 
tadbirkorga xos xususiyatlarga ega bo`lgan boshqaruvchilarga yuklaydilar. Chunki 
bunday tadbirkorlar o`z vazifalarini chegaralaydilar.
Ijodkor-kashfiyotchi, konstruktorlar bilan tadbirkorni taqqoslasak, albatt 
atadbirkorning ustunligini ko`ramiz. Chunki kashfiyotchi yangilik ochish bilan 
chegaralanadi va shu bilan uning vazifasi tamom bo`ladi. Yangilikni hayotga tadbiq 
qilish, ishlab chiqarishga singdirishga qurbi yetmaydi. Yangilikni ishga solish, undan 

---

92
foydalanish tadbirkorning qo`lida va ixtiyorida bo`ladi, kashfiyot tadbirkor faoliyati 
tufayligina amalda qo`llanilishi mumkin.
Tadbirkor o`ziga xos xususiyatlar, shaxsiy sifatga ega bo`lib, har bir 
mamlakatning katta milliy boyligini tashkil etadi. Shuning uchun ham yuqori darajali 
barcha xususiyatlarga ega bo`lgan tadbirkorlikni shakllantirish o`tish davrini 
boshidan kechirayotgan respublikamiz uchun zaruriyatdir.
Bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishida mayda tadbirkorlikning 
ta’siri va ahamiyati kattadir. Har bir mustaqil faoliyatli fuqaro o`rnini biznesda sinab 
ko`rishga urinadi. Shuning uchun ham tadbirkorlik eng ommaviy va keng tarmoqli 
xolatdir. Bu to individual, oilaviylikdan tijoriy tashkilot darajasigacha bo`lishi 
mumkin. Lekin eng muhim tomoni shuki, bu ko`p bo`lmagan va oz sonli yoki o`rta 
miqdordagi ishlovchilardan iborat bo`lib, bular kichik va o`rta tadbirkorlik 
mazmunida bo`ladi.
Bunday tadbirkorlikning asosiy belgisi xodimlar miqdori, rejali kapital xajmi, 
foyda miqdori kabilar bilan ifodalanadi. Ko`pchilik manbaalarda mayda tadbirkorlik 
nisbatan katta bo`lmagan ishlovchilar guruhi yoki korxona bo`lib, u yagona mulkdor 
tomonidan boshqariladigan faoliyat, deb tushuntiriladi.
Albatta bu oddiy ishlab chiqarish bo`lmay, yangilik, tashkiliy talant, ijodiy 
boshlanuv, boylikni orttirish va xatarlikka tayyorlik mazmunidagi xo`jalik yuritish 
mazmunida bo`lib, haqiqiy tadbirkorlikdan iborat bo`lishi kerak. Tadbirkorlikni 
chegaralab turadigan xususiyatlar ham shundan iborat. 
Chunki xususiyatdagi biron tomon yetishmasa, aytaylik, doimo yangilikka 
erisha olmasa, ya’ni daromad qila olmasa, ijodiylik, tashkilotchilik ham yetishmasa 
va h.k. ishlarga o`xshagan xususiyatlar mavjud bo`lmasa, albatta u bozordan siqib 
chiqarariladi va tadbirkorlik bilan shug`ullana olmaydi. 
Tadbirkor barcha soha, tarmoqlarda faoliyat ko`rsatib, o`zini sinab ko`rishi 
mumkin. Ma’lumot, tibbiyot, ilm-fan, yurisprudensiya, arxitektura-qurilish, ijtimoiy 
xizmat ko`rsatish, ishlab chiqarish, taqsimot sohalarida harakat qilishi mumkin. 
Mayda biznesni umumlashtirib aytganda, bu qandaydir yangilik yaratish jarayoni, 
boylik – qadrli narsa yaratish, o`ziga moliyaviy va ijtimoiy-ruhiy javobgarlikni 

---

93
bo`yniga oluvchi hamda natijada pul daromadi ishlarining natijasi bilan 
qanoatlanuvchi jarayon deyish mumkin. 
O`z ishini tashkil qilishni hal qilgan shaxs ishonchlarga to`la, ko`ngilsizlik, 
notinchlik, qattiq mehnat qilish kabilarga boy bo`ladi. Shu bilan birga omadsizlika 
duch kelishi ham turgan gap. Chunki kutilgan talab bo`lmaydi. Raqobat kuchli 
bo`lishi mumkin, yoki kutilgan moliyaviy qo`llash bo`lmasligi mumkin. O`z tijoratini 
boshlashda moliyaviy va emotsional xatarlik kuchli bo`lishi mumkin. Shuning uchun 
ham o`z tijoratiga kiritish va uni jonlantirib, gurkiratib yuborish juda og`ir narsa. 
Shuning uchun dunyoda har yili millionlab yangi korxonalar ochiladi, yopiladi. 
Haqiqatdan ham iqtisodiy tushkunlik, iqtisodiy tizimlar o`zgarishi, inflyatsiya, kredit 
haqining oshib borishi, zaruriy infratuzilmalar yo`qligi, kelajakning noaniqligi, 
xatarlikni kuchliligi kabilarga qaramay yangi korxonalar ochiladi, biznes, tadbirkorlik 
faoliyati kengayadi.
Tadbirkorlikka otlanish hayotda keskin yasashdan iboratdir. Bunda hayotiy 
tarzda burilish paydo bo`ladi. Mavjud hayotiy tarzdan voz kechib, yangisiga o`tishga, 
ya’ni tadbirkorlikni boshlashga ahd qilinadi. Eng muhimi bunday keskinlidka turtki 
bilan birga katta istak talab etiladiki, u tijoratni o`z hayotida asos qilib belgilaydi. 
Tadbirkorlikka kirishishda qandaydir boshlang`ich asoslar bo`lishi shart. 
Chunki bir istak, turtki, tavakkalchilikning o`zi yetishmaydi. Avvalo sarmoya asosi, 
ma’lum moddiy qo`lanish, atrof-muxit, davlat tomonidan qo`llash va doimo yordam 
olish imkoniyatlari mavjudligi ko`zda tutiladi. 
Umuman olganda iqtisodiy tarmoqlar turliligidan qat’iy nazar kichik biznesni 
uch xil kompaniyalarga bo`lish mumkin: oilaviy uy firmalari, innovatsion korxonalar 
va kelajakli venchur kompaniyalar. 
“Uy” firmasi xususiy bo`lib, o`sishi sekin davom etadigan, sarmoyalari 
chegaralangan bo`ladi. Albatta bular kichik korxonaligicha davom etadi. Bundagi 
asosiy maqsad korxona egasining hayotiy vositalar bilan ta’minlanishidir. Bular 
imkoniyatlari bilan chegaralangan xolda kengayish va ilg`orlar qatoriga chiqishni 
maqsad qilib qo`ya olmaydilar. 

---

94
“Innovatsion” korxonalar asosan ilmiy kashfiyotlar yoki yangi texnologiyalar 
manbaida tashkil etiladi. Ko`pincha yangi tarmoqlar asosi hisoblanadi. Bular 
aksionerlik kompanyailari darajasiga kamdan-kam erishadi. 
Kelajakli venchur kompaniyalari asosan innovatsion tavsifli bo`lib, xatarlilik 
kuchli va tez rivojlanadigan biznesdir. Bular ko`pincha aksionerlik kompaniyalariga 
aylanib ketadi yoki yirik kompaniyalar sotib olib, o`zlariga qo`shib yuborishadi. 
Aytganimizdek, xo`jalik sub’ektlarining kichik tadbirkorlik mazmunida 
bo`lishi xodimlar soni, aktiv miqdori, daromad xajmi bilan belgilanadi. Bu turli 
mamlakatlarda har xildir. Lekin barcha mamlakatlarda bu sohada birinchi o`rinda 
bandlik miqdori turadi. Masalan, rivojlangan mamlakatlardan iborat bo`lgan yevropa 
Ittifoqini (EI) olsak, bunda kichik korxonalarga xodimlar soni 50 kishi, yillik mablag` 
aylanishi 4 mln. yevro, balans summasi 2 mln. yevro miqdorida bo`lishi belgilangan. 
Bu mamlakatlarda o`rta korxonalar xodimlar soni 50-250 kishi, yillik aylanma 
16 mln. yevro, balans summasi 8 mln. yevro miqdorida deb belgilangan. yeI 
komissiyasi tomonidan tavsiya etilgan mayda korxonalar ko`rsatkichida xodimlar 
soni 100 kishidan oshmasligi, xususiy asosiy sarmoyalar 75 mln. yevrodan kam 
bo`lishi kerak. Lekin yirikroq kompaniyalarning hissasi 1/3 dan oshmasligi sharti 
belgilangan.