Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

 
2.6.1.-jadval 
 Iqtisodiyotni nodavlatlashtirish usullari
№
 
Usullar 
Usulning 
mazmuni 
Usulning 
maxanizmlari 
Ijobiy tomonlari 
Salbiy 
tomonlari 
1. 
Bozorni 
liberallash-
tirish 
Erkin baxolar 
kiritilishi, 
raqobatga yo`l 
ochish, bozor 
qatnashchilarini 
ko`paytirish 
Baho, raqobat, 
privatizatsi-
yasiz 
nodavlatlashuv 
Mayda korxo nalar 
ko`payishi, bozorda 
taklifning o`sishi, 
bozor 
tuzilishinino`zgarishi 
Bahoning 
ko`tarilib 
borishi 
2. 
Davlat shax- 
siy aktsio 
nerli kor 
xonalarni 
yaratish 
Aktsioner ka 
pitalda dav lat 
hissasini 
kamaytirish 
Soliq, kredit 
Mulkchilar 
ko`payadi, er kin 
iqtiso diy faoliyat 
o`sadi 
Tabakalanish 
kuchayadi 
3. 
Davlat 
iqtisodi
Є
tiga 
xos nobozor 
usullarni 
ketma-ket 
Davlat 
korxonalarida 
bozor 
munosabatlarini 
qo`llash 
Byudjet, 
kredit, xususiy 
investitsiyalard
an foydalanish 
Davlat 
buyurtmalarini 
qisqartirish, 
korxonalar 
faoliyatini 
O`tish bilan 
bog`liq, ishlab 
chiqarishning 
vaqtincha 
qisqarishi 

---

59
yo`q qilish 
yaxshilash 
4. 
Xususiylash 
tirish
Davlat mulkini 
xususiylashtirish 
Auktsion, 
aktsiyalar 
sotilishi, 
tekinga mulkni 
tarqatish 
Mulk egasini topadi, 
uning samaradorligi 
oshadi 
Ta’siri ma’lum 
vaqt o`tganda 
kuchga kiradi, 
katta 
o`zgarishlarni 
talab etadi 
Amalda yuqorida keltirilgan to`rt usul birgalikda olib boriladi. Lekin 
iqtisodiyotning nodavlatlashtirishda liberallashtirish va xususiylashtirish bir-birini 
to`ldirib keladi. Chunki bularning o`ziga xos katta ustuvorliklari mavjud. 
Liberallashtirishni olsak, u bozor eshiklarini keng ochib qo`yadi. Bunda bozorning 
ichki tuzilishi o`zgarib boradi va iqtisodiyotning nodavlatlashuviga yordam qiladi 
hamda monopolashuvni zaiflashtiradi. Xususiylashtirish esa birdaniga bunday 
o`zgarishlarga olib kelmaydi, chunki faqat mulk shakli o`zgaradi, bozorda darrov 
o`zgarishlar yuz bermaydi va o`sha tovar taqchilligi, monopoliya mavjudligi, tovar 
sifatining pastligi saqlanib qolaveradi.
Lekin xususiylashtirishning ijobiy tomoni shuki, u mulkning real – haqiqiy 
egasini topadi. Bilamizki, mulk egasini topmaguncha samaradorlik bo`lmaydi. 
Demak, bozor mexanizmlari ishga tusha boshlaydi, ishlab chiqraish o`sib, taklif 
kuchaya boradi. 
Rivoj topgan mamlakatlarda xususiylashtirish moliya bozoriga ta’sir etadi, 
natijada sotiladigan aktsiyalar ko`payishi bilan taklif ortadi. Bu hech qanday 
xarajatlar bilan bog`liq bo`lmaydi va iste’mol buyumlariga bo`lgan talabning 
qisqarishiga olib keladi. Foydali bo`lgani uchun fuqarolar xursandlik bilan davlat 
mulkining sotilishida faol qatnashadilar. Inflyatsiyaga qarshi ta’sir kuchli bo`ladi. 
Daromadlarning bir qismi aktsiyalar sotib olishga sarflanganligi sababli tovar va 
xizmatlar bozorida talab pasayadi. Angliya, Fransiyaga o`xshagan mamlakatlarda 
xususiylashtirish jarayonida xuddi shunday voqelik yuz bergan.
Rossiyada ahvol boshqacha bo`lib, xususiylashtirish cheklari chiqariladi, bu 
ijtimoiy-siyosiy muvozanatga ancha yordam berdi. 
Xususiylashtirishning muvaffaqiyati uchun bir nechta shartlarni bajarish talab 
etiladi: 

---

60
1.Mulkning taqdirini belgilashda, imkoni bo`lsa xususiylashtiriladi. Bunday 
nohaqlik, nazoratsizlik yuz bermasligi uchun, avvalo davlat mulki sub’ektlarining 
to`la aniqligi talab etiladi. 
2.Xususiylashtirish iqtisodiyotning bozor potensiallarini tezda ishga solishi 
uchun kapitallar harakatini ta’minlash, ularning tarmoqlararo va sohalararo siljish 
yo`llarini ochish talab etiladi. 
3.Sotiladigan aktsiyalarning oldindan ma’lum bo`lishi. 
Rivojlangan 
mamlakatlarda bu jarayon haqiqiy bozor usulida erkin tarzda bo`lmaydi. Masalan, 
Fransiyada sotiladigan korxonalar aktsiyalarining 10 foizi chet elliklarga, 50 foizi 
Fransiya fuqarolariga va bank, yirik moliya institutlariga sotiladi. Germaniyada esa 
davlat o`ziga 51 yoki 25 foizini qoldiradi. 
4.Xususiylashtirishning oxirigacha amalga oshishini ta’minlash uchun 
mulkning biri xususiylashtirilib, ikkinchisini byurokrat apparat qo`lida qolishiga yo`l 
qo`yilmaslik kerak. 
Yuqoridagi shartlar bajarilsa, xususiylashtirish muvaffaqiyatli o`tadi. 
Masalan, 
Germaniyada 
bu 
qiyinchilik 
bilan 
ko`chdi. 
Chunki 
mahalliy 
hokimiyatlarning huquqlari katta. Angliyada “British Genekom”ni xususiylashtirish 
natijasida 2,25 mln. kishi sherik mulkdor bo`lishdi. Bu, korporatsiyaning 96 foizi 
xodimlariga teng, deng so`z.
Davlat xususiylashtirishni kengaytirar ekan, demak u o`z faoliyatini bozor 
iqtisodiyoti talabiga moslashtirish, uning rivojlini kuchaytirish va talab tomon to`la 
harakatda bo`lish, iste’molchilar uchun zarur tovarlar bilan bozorni to`ldirishni 
ko`zda tutadi. Privatizatsiya ishlab chiqarish samaradorligi va aholining yuqori 
darajali turmushini ta’minlash uchun bo`lgan harakatdan iboratdir. 
O`zbekistonda raqobat bozoriga xos erkin iqtisodiyotni shakllantirishda 
albatta xususiylashtirish muhim asos bo`lib, u tezlashtirilishi kerak. Ammo 
yuqoridagi shartlarni e’tiborga olish va sharoitga qarab yuqorida ko`rsatib o`tilgan 
usullardan foydalanishni esdan chiqarmaslik shart. Xususiylashtirishni iqtisodni 
liberallashtirish bilan bog`liq holda olib borish maqsadga muvofiqdir. Chunki 

---

61
liberallashtirish bevosita bozorni kengaytiradi, ya’ni bu jarayonga hoziroq ta’sir 
ko`rsatib, tezda samara bera boshlaydi. 
Respublikamizda baho liberalligi amalga oshdi va o`z samarasini bermoqda, 
boj sohasidagi amaliy ishlar chet tovarlarining ichki bozorimizda o`z o`rnini 
kengaytirmoqda. Pul-kredit sohasidagi ishlar, milliy pulning mustahkamlanishi 
kabilar bozor munosabatlariga o`tishni tezlashtirmoqda. 
Lekin xususiylashtirish sohasida ham bir qancha ishlar bajarilib, bunda davlat 
katta tashabbuskorlik qilmoqda. Puli, pulsiz va imtiyozli usullar keng qo`llanilmoqda. 
Aytaylik, turar joylarni xususiylashtirish juda tez vaqt ichida keng miqyosda 
o`tkazildi. Bunda imtiyozli usul qo`llanilib, uy-joylar arzon bahoda kam pul hisobiga 
O`zbekiston fuqarolarining xususiy mulkiga aylantirildi. Maishiy xizmat ko`rsatish 
korxonalari, avvalo mayda va o`rta, so`ngra katta savdo korxonalari ham 
xususiylashtirildi. Bunda xizmatchilarga imtiyozli sharoitlar yaratib berildi. 
Auktsion yo`li bilan kim oshdi savdosi orqali nodavlatlashtirish ham 
qo`llanilib, bu asosan viloyat va tumanlar hududlarida o`tkazilmoqda. Tez vaqt ichida 
davlat 
sanoat, 
qurilish, 
transport 
korxonalarini 
aktsionerlashtirish 
tufayli 
mulkchilarning soni ancha ko`paytirildi. Bunda korxona xizmatchi va ishchilariga 
ustuvorlik huquqi berilib, avvalo ular cheklangan aktsionerlik korxonalariga aylantira 
boshlandi.
O`zbekistonda ham xususiylashtirishda chet el kapitali qatnashib, mulk sotib 
olishi 
mumkin. 
Bu 
mulk 
turliligi 
sharoitini 
yaratishda 
ahamiyatlidir. 
Xususiylashtirishning tezlik bilan olib borilishi shuni ko`rsatadiki, O`zbekistonda 
ming-minglab xususiy korxonalar mavjud bo`lmoqda. Ularning soni hozirgi kunda 
ko`payib bormoqda.
Xususiylashtirish natijasida davlat monopoliyasiga barham berilmoqda, 
nodavlat mulkining barcha shakllari rivojlanmoqda. Xususiy mulkchi ishlab 
chiqaruvchilarning miqdori borgan sari ko`payib, erkin iqtisodiy harakat sharoitini 
yaratuvchi sog`lom raqobat uchun qadam tashlanmoqda. Natijada mulk egasini topib, 
undan foydalanish samaradorligini to`xtovsiz oshirib borish sari siljish tezlashmoqda. 

---

62