50
Mulkdagi xususiylikning ijobiy tomonlari ko`p, u
ijtimoiylikka nisbatan bir
qancha ustunliklarga ega. U, avvalo, umumiylikning teskarisi bo`lgan turlilik, xilma-
xillik, tengsizlik sharoitlari bilan bog`liqdir. Bunda egalik darajasi yuqori bo`lib,
javobgarlik hissiyoti kuchli bo`ladi. Eng muhimi shaxsiy manfaatdorlik to`la yoki
to`laroq ifodalanadi. Mulkdan foydalanishning shaxsga bevosita bog`liqlik darajasi
yuqori bo`ladi.
Mulk xususiyligi xo`jalik yuritishdagi turlilik, xilma-xillik va erkinlik
sharoitlarini yaratish tufayli bozor munosabatlariga mos keladi va raqobatga asos
soladi. Bozor
munosabati bilan mulk muammosi, uning harakatdagi shakllariga
e’tibor berar ekanmiz, uning bozor iqtisodiyoti rivojidagi o`rni, ahamiyati, bozor
uchun uning ma’qul va zarur ko`rinishlari, bozor iqtisodi rivoji maqsadida mulk
munosabatlarining taraqqiyotiga e’tibor berishimiz zarur.
Yakka mulkchilik to`la ijtimoiy mulk shaklidan iborat bo`lsa, mulk
shakllarining
turliligi asosan davlat mulki, shaxsiy mulk, shuningdek jamoa,
qo`shma, kooperativ mulklari kabilardan iboratdir. Mulkdan foydalanishda yana
qo`shimcha shakllar ham yuzaga keladi. Bular qatoriga ijara, pudrat, sheriklik,
fermerlik (dehqonchilik) kabilarni qo`shish mumkin.
Mulk shakllari mulkni o`zlashtirishdagi ko`rinishlar, mulkning
amaliy ifodasi
bo`lib, uning mazmunini bildiradi.
Aytganimizdek, bozor iqtisodiyoti turli mulk shakllarini taoqzo etadi.
Yuqoridagi chizmada mavjud mulk shakllari bog`liqligi ko`rsatilgan.
Har bir mamlakatning davlati o`z muklkini tashkil etadi. Bu asosan xo`jalik
bilan, avvalo, ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`ladi. Keyingi vaqtlarda buning xajmi
sezilarli darajada bo`lib, umumiy mulk miqyosida nisbati Fransiyada deyarli uchdan
bir qismga, Angliyada 20-21 foizga, AQSHda 13-14 foizga tengdir. Bular asosan
barcha tarmoqlarga oid va xalq xo`jaligi infrastrukturalari sohasidadir. Lekin
kapitalistik deb atalayotgan davlat mulklari qaysi shaklda bo`lishiga qaramay, asosan
xususiy xarakterda va bozor qoidalari asosida faoliyat ko`rsatadi. Shunga ko`ra u
bozor munosabatlarini rivojlantirish, raqobatga sharoit yaratish uchun xizmat qiladi.
51
Bozor iqtisodiyotiga o`tish davlat mulki monopoliyasiga barham berish va uni
xususiylashtirishni talab etadi.
Assotsiatsiyalar, ya’ni korxona va tashkilotlar uyushmasi mulki mavjud
bo`lib, bular asosan davlat mulki asosida bo`lganligi tufayli,
buni davlat mulkiga
bog`lab ko`rsatmoqchimiz. Chunki bu umuman birlashma mazmunida bo`lib, xususiy
mulk ishtirokida ham bo`lishi mumkinligi va xususiylik munosabatlariga moyillik
bo`lishiga qaramay davlatchilik ustunlik qiladi va asos bo`lib hisoblanadi. Bunday
mulk ham boshqalarga o`xshagan xalq xo`jaligining barcha tarmoq va sohalarida
yuzaga keladi. Uyushma mulki esa ishtirokchilar mulkidan ajratilgan qisminigina
tashkil etib, umumiy manfaat uchungina ishlatiladi. Bu, ayniqsa o`tish davriga juda
xarakterli bo`lib bo`lib, O`zbekistonda ham ko`p qo`llanilmoqda.
Eng qadimgi va keng tarqalgan mulk xususiy shakldagi mulk bo`lib, u asosan
ayrim shaxslar bilan bog`liqdir.
Xususiy mulkning
asosiy xususiyati shuki, mulk bir kishining ihtiyorida
bo`ladi va mulkka nisbatan to`la mustaqil ish tutish imkoniyati tug`iladi. Xususiy
mulkning chegarasi bo`lmay, bu faqat uning egasining imkoniyati, qobiliyatiga
bog`liq bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti rivojida bu tur alohida o`rin egallaydi. Xususiy
mulk
bir shakldagi mulk, lekin har bir xususiy mulk o`ziga xos aloxida mulk
bo`lganligi tufayli, ular mustaqil mulklar, ya’ni juda ko`p miqdordagi, ming-minglab
sonli mulklardir. Ularning har biri bozorning aloxida ishtirokchisi va raqobat
kurashining qatnashchisidir. Bundan xususiy mulk raqobatni kengaytiruvchi,
kuchaytiruvchi mulk shakli ekanligi yana bir bor oydinlashadi.
Shunga ko`ra xususiy mulk bozor sharoitiga
juda tez moslashadigan, xaridor
talabini tez e’tiborga olib ish tutish va faoliyat ko`rsatish uchun eng qulay sharoitga
ega bo`lgan mulk shaklidir. Bunday xususiyat bozor iqtisodiyotida xususiy mulkning
ahamiyatini kuchaytiradi va yetakchilik rolini belgilab beradi. Demak, bozor rivoji
uchun birinchi navbatda, xususiy mulk keng quloch yozmog`i, iqtisodiyotda asosiy
o`rinni egallamog`i talab etiladi. Zero, xususiy
mulk taraqqiyotisiz bozor
iqtisodiyotini tasavvur etib bo`lmaydi. Xususiy mulk asosiy o`rinni egallamaguncha
52
va davlat mulki ustunligi yo`q qilinmaguncha baribir iqtisodiy taraqqiyotning
ob’ektivligiga nisbatan sun’iylikning ustunligi sharoiti mavjud bo`laveradi.
Xususiy mulk ikki, ya’ni individual va korporativ shaklda bo`ladi. Individual
mulk sharoitida boylik alohidalik asosida o`zlashtiriladi. Bunda mulk egasi mulkidan
foydalanishda ijaraga berish yoki biron guruhga qo`shilib ish tutishda to`la
mustaqillikka ega bo`ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
