Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

2.5. Mulk shakllarining bozorga ta’siri 
Har qanday iqtisodiy tizimda bo`lganidek, bozor iqtisodiyotida ham mulk 
muammosi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi va harakatdagi mavjud mulk 
shakllarining bozor talabiga, uning xususiyatlariga mos kelishi talab etiladi. Yuqorida 
qayd qilganimizdek, erkin iqtisodiy taraqqiyot, xo`jalik xillarining turliligi, iqtisodiy 
tashabbuskorlik, raqobat xolati bozorning mohiyatini belgilovchi asoslardir. Bular 
avvalo mavjud mulk shakllariga bog`liq bo`lib, ularning ifodasini tashkil etgan xolda 
asosan mulk mohiyatidan kelib chiqadi. 
Iqtisodiy tizimlar mulk shakllarining aksi bo`lganidek, bozor munosabatlari 
ham o`zlariga xos va mos mulk shakllarini talab etadi. 
Tarixda turli mulkchilik va yakka mulkchilik shakllari mavjud bo`lgan. 
Jamiyat turli xil mulkchilik asoslarida ham doimo rivojlanib kelgan. XX – asrga kelib 
yakka mulkchilik tizimi ham barpo bo`ldi. Bozor munosabatlari, bozor 
iqtisodiyotining mulk shakllariga bog`liqligi ijtimoiy mulkchilik sharoitida, ayniqsa 
juda ayon bo`ldi. 
Xo`jaliklarning turliligi, darajalarining har xilligi kurashga da’vat etadi, ya’ni 
raqobatga olib keladi. Ijtimoiy mulk esa, aksincha tenglik, bir xillilik xususiyatini 
yaratadi. Bundan tashqari u xo`jalik yuritishda markazlashuvga olib kelib, mustaqil 

---

48
harakat qilish, tashabbus ko`rsatish imkonlarini yo`q qiladiki, bunday sharoit 
bozorcha taraqqiyotni inkor etadi. 
Eng muhim narsa shuki, ijtimoiy mulk bir xillilik bo`lsa, xususiylik 
turlilikdan iboratdir. 
2.5.1. -jadval
Xususiylashtirishning yo`nalishlari
№
Yondashuvlar 
Ch u n k i 
1. 
Chek vositasida 
xususiylashtirish 
g`oyasidan voz 
kechildi. 
* bir necha avlodlar mehnati bilan yaratilgan ishlab chiqarish 
salohiyatiga respublikada yashaydigan har bir kishining 
qo`shgan xaqiqiy ulushini xolisona baholab bo`lmaydi; 
* mol-mulkning qiymatini baholab, uning miqdorida cheklar, 
vaucherlar va boshqa shunga o`xshash qimmatli qogozlar 
chiqarish hamda bu qogozlarini butun aholi o`rtasida 
taqsimlash - bu ijtimoiy adolat tamoyiliga rioya qilish emas, 
balki sotsialistik sun’iy ravishda tenglashtirishning buzilgan bir 
shaklidir, xolos; 
*cheklarni bepul taqsimlash va shundan keyin ularga 
korxonalarning aktsiyalarini sotib olish mulkdorlar guruhini 
vujudga 
keltirmaydi, 
balki, 
aksincha, 
boyligimizni 
qadrsizlantiradi. Tekin narsaning qadri ham bo`lmaydi. 
* aholining ko`pchilik qismi qimmatli qoYOozlar bilan 
muomala qilish ko`nikmasiga ega emas, hali chek bozori 
samarali 
ishlashi 
uchun 
qimmatli 
qoYOozlar 
bozori 
shakllanmagan 
edi. 
Bu 
narsa 
ijtimoiy 
vaziyatining 
keskinlashuvchiga olib kelar edi. 
2. 
Davlat mol-mulkini faqat 
yangi mulkdorlarga sotish 
yo`li bilan 
xususiylashtirish ma’qul 
deb topildi. 
* bepul qo`lga kirgan mol-mulk 
Є
ki uning bir qismi 
chinakamiga asrab-avaylanmaydi, ehti
Є
t qilinmaydi; 
* xususiylashtirila
Є
tgan ob’ektni bun
Є
d qilishga ilgari 
sarflangan xarajatlarni qoplash zarur. Bu esa xususiylashtirish, 
ob’ektlarini tanlov bo`yicha va kim oshdi savdosiga qo`yib 
sotishni taqoza etadi. 
3. 
Xususiylashtirishga 
dasturiy 
Є
ndoshuvni 
ta’minlash va uni 
bosqichma-bosqich 
amalga oshirish zarur deb 
topildi. 
* bunday 
Є
ndoshish har bir boshich uchun xususiylashtirish 
sohasidagi asosiy ustivorliklarni aniqlash ikonini beradi. 
Dastlabki, bosqichda xususiylashtirish jara
Є
ni: 
- umumiy uy-joy fondini, 
- savdo shaxobchalarini, 
- maxalliy sanoat korxonalarini, 
- maishiy xizmat ko`rsatish shaxobchalarini, 
- qishloq xo`jalik maxsulotlarini tay
Є
rlash tizimini, xullas, 
"kichik xususiylashtirish"ni qamrab oladi. 
* yengil va mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa 
tarmoqlarga qarashli ayrim o`rta va yirik korxonalar 
keyinchalik sotib olishi huquqi bilan ko`proq: 
- ijara korxonalariga, 
- jamoa korxonalariga, 
- 
Є
piq turdagi aktsionerlik jamiyatlarga aylantirildi. 
* Paylar (aktsiyalar)ning nazorat paketi davlat ixtiyorida 

---

49
saqlab qolindi. 
4. 
Xususiylashtirish 
choYOida aholi uchun 
kuchli sotsial kafolatlarini 
yaratish va uni ta’minlash 
vazifasi qo`yildi. 
* fuqarolarning mulkdan ulush olishda teng huquqqa egaligi 
hamda ularning ijtimoiy himoyalanishi qoidasiga amal 
qilmasdan turib xususiylashtirishni adolatli bajarib bo`lmaydi. 
Shu sababli: 
- xususiylashtirilayotgan korxona xodimlariga aktsiyalarni 
imtiyozli shartlar bilan sotib olishlariga imkon yaratildi; 
- yangi mulkdorga ancha eskirgan asosiy fondlar hamda 
ijtimoiy infrastruktura ob’ektlari bepul topshirildi; 
- davlat xo`jaliklarining mol-mulki, fermalar, bog`lar va 
uzumzorlar 
imtiyozli 
shartlar 
asosida 
xususiylashtirilaboshlandi; 
- xususiylashtirilgan korxonalarga ularni qo`llab-quvvatlash 
maqsadida soliq to`lashda ayrim imtiyozlar belgilandi. 
Mulk moddiy va boshqa boyliklardan foydalanish sharoitlari, munosabatlari, 
egalik qilish, o`zlashtirish mazmunini o`z ichiga oladi. Mulkka egalik esa ko`proq 
boylikka ega bo`lish va u bilan bog`liq barcha sharoitlarni qo`lga kiritishdir. Shunga 
ko`ra u iqtisodiy mazmunga ega iqtisodiyot asosidir. Iqtisodiy faoliyatda mulkning 
hal qiluvchi ahamiyat kasb etishi unga egalik darajasini kuchaytirish va boyliklarga 
nisbatan erkin munosabatga bo`lishga erishishda ifodalanadi. Ma’lumki, ishlab 
chiqarish sharoiti, taqsimot va iste’mol xolati, miqdori va darajasi albatta mulk 
munosabatlariga bog`liq va u bilan belgilanadi. Undan foydalanish, unga egalik 
qilishda umumiylik va xususiylik mavjuddir, boshqacha qilib aytganda, uning 
qatnashchilari tenglik va tengsizlik hamda itoatkorlik xolatida bo`lishi mumkin. 
Bunda albatta mulkiy munosabatlar bir xilda bo`lmay, balki turli xilda va turli 
ta’sirda bo`ladi.