bozor
bahosi
dir. Umuman, baho talab va taklif muvozanatining natijasi bo`lib, raqobat
orqali yuzaga keladi. Iste’molchining daromad darajasiga ta’sir ko`rsatuvchi baho
raqobat xolatiga bog`liq bo`lib, u turg`un bo`la olmaydi va to`xtovsiz o`zgarib turadi.
Bozor xolatini to`xtovsiz ko`rsatib turadigan narsa ham baho bo`lib, u sotuvchi va
xaridorlarning harakat yo`nalishini aniqlab beradi. Shunga ko`ra bozorga qancha va
qachon tovar yetkazib berishni baho darajasi orqali aniqlaydilar. Bu esa bevosita
36
ishlab chiqarishga ta’sir etadiki, qachon qancha tovar ishlab chiqarishni bozordagi
yuzaga kelib turgan baho orqali belgilab ish ko`riladi.
Raqobat tufayli paydo bo`ladigan bozordagi baholarning tadbirkor va
iste’molchilar uchun muhimligini belgilovchi ikki tomoni mavjud. Birinchisida,
tadbirkorning foydasi va daromadi ifodalansa, ikkinchisida bozor xolati aniqlanadi.
Shunga ko`ra barcha bozor ishtirokchilari, ayniqsa tadbirkorlar, katta diqqat va
e’tibor bilan bahoni kuzatib boradilar, uning o`zgarishini o`z vaqtida bilib turish
choralarini
qo`llaydilar. Demak, bozorda paydo bo`ladigan
baho
bozor
iqtisodiyotining ko`zgusi bo`lsa, raqobat uni yuzaga keltiruvchi kuchdir.
Aytish mumkinki, raqobatning asosida shaxsiy manfaat yotadi va bu raqobat
kurashining kuchayishi, ta’sirining ortib borishi uchun kuch bag`ishlaydi. Buning
boisi shuki, har bir iqtisodiy birlik o`z nafsini ko`zlaydi. Tadbirkor yuqori foyda
uchun, hech bo`lmaganda kam zarar uchun kurashadi. Moddiy resurslar egalari
sotishda yoki ijaraga berishda yuqori baho orqali ish tutishga urinadi. Ish kuchi
egalarini olsak, miqdori va murakkabligi bir xildagi mehnatlariga imkoni boricha
ko`p daromad olishga harakat qiladilar. Bularning hammasi xaridor siftaida past
bahoning tarafdorlaridir. Shaxsiy manfaatdorlik bozor iqtisodiyoti faoliyatida tartib
o`rnatib turadi, manfaatsizlik esa kutilmagan tartibsizliklarga olib kelishi mumkin.
Bunday voqelik shunday xulosaga olib keladiki, turli iqtisodiy birliklar o`z ixtiyoriy
tanlovini amalga oshirishi davrida shaxsiy manfaat asosida harakat tarzi shalklanadi.
Bu bozor iqtisodiyoti taqozosidir.
Umuman olganda raqobat quyidagilarni bildiradi:
1) Bozorni turli, istagan aniq mahsulot, resurslarni erkin xolda sotuvchi va
sotib oluvchilarning mavjudligi.
2) Sotuvchi va xaridorlarning istagan bozorda yoki tarmoqda erkin qatnasha
olishi yoki istaganda tarmoqdan chiqib keta olishi.
Raqobatchilar o`z mohiyatini bozor ishtirokchilariga taalluqli iqtisodiy
kuchlar tarqoqligida ifoda etadi. Ma’lumki, har bir bozorda juda ko`p sotuvchi va
xaridorlar mavjud. Shuningdek tovarlar mo`l-ko`l deylik, bunday sharoitda sotuvchi
37
va xaridorlar o`zlari uchun ma’qul bahoni talab eta olmaydilar, balki mavjud
muvozanat belgilaydigan umumiy baho bo`yicha oldi-sotdi amalga oshadi.
Raqobatning mohiyati shuki, har bir taklif sub’ekti umumiy taklifga kichik
hissa qo`sha oladi va umumiy oqim ichida bo`ladi. U yakka ishlab chiqaruvchi
sotuvchi sifatida bozor ixtiyorida bo`ladi. Bozorda raqobat yakka xoldagi barcha yoki
juda ko`pchilik sotuvchilar harakatidan iborat bo`ladi. Demak, raqobat bozorda
hamkorlikni inkor etib, erkin harakatni talab etadi.
Raqobatning asosini tashkil qiluvchi iqtisodiy hokimiyatning keng tarqoqligi
bu hokimiyatdan foydalanishni tartibga solib turadi va undan zararli foydalanish
imkoniyatlarini chegaralab boradi. Iqtisodiy imkoniyatlar uchun kurash iqtisodiy
birliklarning o`z foydasini ko`zlab bir-biriga zarar keltiriishga to`siq bo`lib xizmat
qiladi. Raqobat sotuvchi va xaridorlarning o`z manfaatlarini ta’minlashning amalga
oshuvini chegaralarini belgilab turadi. Shuning uchun ham raqobat bozor
iqtisodiyotida asosiy tartibga soluvchi kuch bo`lib xizmat qiladi.
Raqobatning tarmoqlar manfaatlari bilan birga tarmoqlararo, halqaro
manfaatga qaratilgan harakati mavjuddir. Bu yangi texnologiya, tejamli resurslar
kombinatsiyasini qo`llashda namoyon bo`ladiki, raqobat bunga undaydi. Raqobat
uchun xo`jaliklar turli-tumanligi, ko`p shakllilik talab etiladi. Ayniqsa, xususiy
xo`jalik hukmronligi sharoiti mavjud bo`lishi kerak. Busiz xo`jalik yuritishda
mustaqillik bo`lmaydi, turlilik raqobatga undaydi, uni jonlantiradi. Raqobat jahon
iqtisodiyotida ham bo`lib, uning milliy mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’siri bo`ladi.
Raqobat kuchi ta’siri sharoitida xaridorlar to`la xo`jayin, bozor – ularning
vakili, korxonalar esa ularning xizmatkori vazifasini bajaruvchi sifatida mavjud
bo`ladilar.
Bozor iqtisodiyotida raqobatning aksi bo`lgan
monopoliya
ham mavjud
bo`ladi va u raqobat sharoitini o`zgartiradi. Monopoliyada sotuvchi yoki xaridorlar
o`z kuch qudratiga ishonib, boshqalarga o`z hukmini o`tkazadi. Taklif xajmi va
bozordagi baho monopoliya tomonidan belgilanadi. Raqobat va monopoliyaga qarab
bozorning 4 xil modeli mavjud bo`lishi mumkin: sof raqobat, sof monopoliya,
monopoliyali raqobat va oligapoliya.
38
Monopoliyaga qarshi kurash olib boriladi va ular asosan ta’qiqlanadi. Bunday
harakat “trestlarga qarshi kurash” harakati deyiladi. Buni davlatlar qo`llaydi, tegishli
qonunlar mavjud. Chunki bozor raqobat sharoitidagina rivojlanadi, kengayadi.
Aksmonopoliya siyosati erkin raqobatni rag`batlantiradi.
Baho
mexanizmi shunchalik ahamiyatliki, har bir bozor ishtirokchisi o`z
faoliyatini shu orqali belgilaydi va baho xuddi bozorning asosiy ko`rsatkichi sifatida
barchaga o`zining ta’sirini o`tazadi. Bahoning quyidagi vazifalari mavud bo`lib, u
umumiqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Ular quyidagilar:
- bozor muvozanatini ta’minlash;
- raqobat vositasi;
- hisob-kitob, o`lchov;
- tartibga solish.
Tovarlar bozor bahosida sotiladi. Chunki pirovard baho bozorda shakllanib,
haqiqiy bozor bahosi yuzaga keladi. Bozor bahosi barcha xarajatlarni qoplagan xolda
sotilgandan keyin egasiga foyda keltirishi kerak. Bozor bahosining shakllanishi faqat
xarajatlar asosida bo`lmaydi. Xarajatlar bilan birga boshqa ob’ektiv va sub’ektiv
omillar mavjud bo`lib, bular qatoriga mahsulot nafligi, iste’mol vaqti, raqobat, taklif
va talab muvozanati, ruhiy omillar kabilarni kiritish mumkin. Lekin har qanday
sharoitda tovarning qiymati uning uchun ob’ekt asosi bo`lib, baho undan yuqori yoki
past bo`lishi mumkin. Birinchi navbatda, tovar bahosining shakllanishida uni ishlab
chiqarish, iste’molchiga yetkazishgacha bo`lgan barcha mehnat sarflari ishtirok etadi.
So`ngra qo`shimcha mahsulot qiymati ham qo`shilib, tovar egalari, sotuvni tashkil
etuvchilarni foyda bilan ta’minlaydi.
Tovar nafligiga iste’mol to`yinish, iste’mol vaqti kabilar kiradi. Talab va
taklif, ularning muvozanati bahoning shakllanishiga ta’sir etadi. Talab yuqoriligi
bahoning ko`tarilishiga moyillik qiladi, past bo`lsa bahoning pasayishiga olib keladi.
Agar muvozanat ta’minlansa, baho o`rtacha bo`ladi. Bularning barchasi raqobat
orqali yuz beradi. Asosan bozor bahosi - bu raqobat kurashi natijasidir. Raqobat va
baho mexanizmlari o`z ta’sirlari bilan bahoni harakatlantiruvchi muhim kuch bo`lib,
bozor iqtisodiyotining boshqarilishida xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ular bozor
39
iqtisodiyotining o`zidan-o`zi harakatga keltiruvchi va boshqaruvchi ichki
kuchlaridirki, unga tashqaridan sun’iy ta’sir ko`rsatish va bahoni raqobatsiz oldindan
belgilash bozor tabiatiga to`g`ri kelmaydi, uning mexanizmi harakatlariga faqat
salbiy ta’sir ko`rsatadi.
Talab etilganda bahoning shakllanishiga davlat ham aralashuvi mumkin.
Bahoda inflyatsiyaning o`ziga xos salbiy oqibati mavjud. Bu bahoning ortiqcha
ko`tarilishi va pulning qadrsizlanishi bilan bog`lanadi. Bahoning qat’iy va
o`zgaruvchan, milliy va jahon baholari majud va uning mutlaq va nisbiy darajalari
bor.
Baho mexanizmi to`g`risida yakuniy ravishda aytish mumkinki, bozorning
tub mohiyatini ko`rsatuvchi va talab-taklif muvozanatini belgilovchi bozor bahosi
bo`lgan erkin bahodan iboratdir. Shu bilan birga bu erkin bozor baho talab, taklif va
raqobat mexanizmlari harakatining o`zida mujassamlashtiruvchi sifatida harakatdagi
bozor mexanizmidir.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish huquqiy muxitga muxtojdir. Erkin iqtisodiy
faoliyat ko`rsatish, tijorat bilan shug`ullanish kafolatlikni talab etadi. Erkin iqtisodiy
faoliyat ishonchsiz bo`lishi mumkin emas. Buning uchun qonuniy himoya zaruriyati
tug`iladi. Ma’lumki, bularsiz bozor shakllanmaydi va tashabbuskorlik rivojlana
olmaydi. Bozor munosabatlari ishbilarmonliksiz yuzaga kelmaganidek, buning
sharoitlari mavjudligi talab etiladi, bu esa o`z navbatida huquqiy muammolar bilan
bog`liqdir.
Bozor iqtisodiyotining huquqiy asoslari davlat tomonidan yaratilishi kerak.
Bu kuchli jamiyat paydo qilish muammolaridan bo`lib, uning tarkibiy qismi bo`lgan
qonun hokimiyatining shakllanishi bilan bog`liqdir. Qonun hokimiyatining yuzaga
kelishi har tomonlama erkin rivojlanayotgan jamiyatning barpo bo`lishidagi muhim
jarayondir.
Do'stlaringiz bilan baham: |