45
samara berishi mumkin. Bunday zaruriyat sof ijtimoiy iste’mol bilan bog`langan
mudofaa, harbiy xavfsizlikni ta’minlash,
davlatni boshqarish, ekologiya, ichki tartib
o`rnatish, obodonchilik, milliy iqtisodiyotni himoyalash, iqtisodiy istiqbol, bozor
iqtisodiyotini ijtimoiy tartiblashtirish, aholini ijtimoiy
himoyalash kabi iqtisodiy
mavjudki, bularni bozor mexanizmlari tufayli, talab va taklif, raqobat, erkin baho
asosida tashkil etib, boshqarib bo`lmaydi.
Davlat iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotini to`ldiradi. U bozor iqtisodiyotiga
yordamlashadi, uni tartibga keltiradi, iqtisodiy-ijtimoiy yo`nalish beradi. Davlat
iqtisodiyoti bozor iqtisodiyoti bilan birga iqtisodiy turlilikni ta’minlagan xolda
jamiyatning yagona iqtisodiy xolatini ta’minlaydi.
Davlat iqtisodiyotini ikki qismga bo`lish mumkin:
1)
tijoriy biznes mazmunidagi faoliyat;
2)
haqiqiy davlat mazmunidagi iqtisodiy faoliyat.
Birinchisi, davlatning bozor sub’ekti sifatidagi faoliyati bo`lsa,
ikkinchisi
uning zaruriyati bilan bog`langan tub mazmunli davlat asosidagi faoliyatidan
iboratdir. Sof davlat iqtisodiyoti markazlashgan, oldindan belgilangan, reja asosida va
aniqlangan baholar ta’siri ostidagi harakatdan iboratdir.
Tijoratli tarmoqlar, korxonalar xususiy bozordan qolgan, ko`p xarajat talab
etuvchi, boshqarilishi qiyin bo`lgan, past samarali, balansli usulni talab etadigan,
taraqqiyot iziga solish zarur bo`lganlardan iborat bo`ladi. Bundan tashqari kontrakt
bozor, tashqi savdo ham mavjuddir.
Sof davlat iqtisodiyoti umumiqtisodiy funksiyalarni o`z ichiga oladi.
Bular
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiyotni ijtimoiy yo`naltirish, iqtisodiyotni
ijtimoiy tartiblashtirish, milliy iqtisodiyotni himoyalash, daromadni qayta taqsimlash,
pul muomalasini ta’minlashlardan iboratdir.
Bu vazifalar albatta bozor iqtisodiyotiga aralashuv, tartiblashtirish,
rag`batlantirish kabilar bilan bog`liqdir. Davlat faoliyatida bu sohada ikki usul
qo`llaniladi. Birinchisi, ma’muriy-huquqiy usullarni o`z ichiga olsa, ikkinchisi
iqtisodiy mexanizmlardan foydalanishdir.
46
Davlatning bozor
iqtisodiyotiga aralashuvi, uning tartibga solish jarayoni
katta ixtiyotkorlikni talab etadi. Bunda ma’muriy va iqtisodiy usullarni qo`llashda
chegarani bilishlik katta ahamiyat kasb etadi. Buning bir necha asosiy talablari
mavjuddir.
Birinchidan, bozor mexanizmlari bog`liqligiga ta’sir etish va ularning
tuzilishiga olib keluvchi har qanday harakat zararlidir. Bunga aslo yo`l qo`yib
bo`lmaydi. Aytaylik, direktiv mazmundagi harakat to`g`ri kelmaydi. Majburiy
rejalashtirish va tovarlarni sun’iy taqsimlash, baholar ustidan ma’muriy nazorat olib
borish kabilar direktiv mazmunidagi
harakat qatoriga kirib, bular bozor
mexanizmlarini ishdan chiqaradi.
Ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti o`zini-o`zi tartibga solish mexanizmlariga ega
bo`lganligi uchun iqtisodiy usullarni qo`llash ko`proq qo`l keladi. Lekin bu zaruriy
vaqtlarda ma’muriy usularning qo`llanishini inkor etmaydi, hatto taqozo etadi.
Umuman olganda, bozor iqtisodiyotini tartibga solishda ma’muriy va iqtisodiy
usullarni bir-biridan ajratish qiyin, ular birga qo`llanilishi va bir-birini to`ldirishi
zarur.
Uchinchidan, iqtisodiy usullar qanchalik ma’qul bo`lmasin, ulardan juda
ehtiyotkorlik bilan foydalanish zarur. Agarda soliq, kredit – pul, byudjet – pul
usullarini oladigan bo`lsak, bular ham eski majburiy
rejalashtirishdan kam emas,
bilmay qo`llanilsa bular ham katta zarar keltirishi mumikn.
To`rtinchidan, iqtisodiy usullarning hammasi ham kam-ko`stsiz emas, ular
ichida ijobiy bilan birga salbiy usular ham bor. Masalan, davlat qimmat yangi
texnologiyani kiritdi deylik. Dastlab uning foydali tijoriy tomonlari bo`lmasligi
mumkin. Bu texnologiya ishsizlikni ko`paytirishi, ijtimoiy muammoni kuchaytirishga
olib kelishdan yiroq emas, yoki inflyatsiyaga qarshi pul siyosati bank foizining
o`sishiga olib kelishi kabi hodisalar salbiy mazmunga egadir.
Bozor bilan bog`liq bo`lgan har qanday harakat, davlat chora-tadbiri juda
o`ylanilgan, ko`p chamalangan va barcha oqibatlarini e’tiborga olgan tavsifda
bo`lishni talab etadi. Chunki bozor ishtirokchilari, ayniqsa
tadbirkorlar faoliyatiga,
aralashuv juda nozik narsa bo`lib, bundagi xatolik juda qimmatga tushishi mumkin.
47
Chunki u ortiqcha xarajatlar, buzilishlar bilan bog`liq bo`lib, qo`rquvlik,
ishonchsizlik tug`iladi. Bu albatta bozorning shakllanishiga katta zararlar keltirib, bu
jarayonni orqaga suradi. Pirovardida bozorga o`tish qimmatlashadi, cho`ziladi,
natijada buning hammasi aholining iqtisodiy axvoliga o`zining salbiy oqibatlarini
kuchaytiradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bozor davlatning tartibga solish
faoliyatini chegaralaydi, juda noziklik bilan ish tutishni talab etadi.
Hech qachon
bozor iqtisodiyoti imkoniyatlari to`la ishga solingan deb bo`lmaydi. Bu sohada bitta
ham ideal davlat bor, deyish qiyin. Lekin bu sohadagi eng muhim xulosa shuki,
davlat faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti o`rtasida muvozanat mavjudligi muhim
taqdiriy talabdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
