34
Taklifning bir necha ommillari mavjud. Bularning qatoriga, avvalo taklif
etiladigan tovarlar bahosi darajasi, ishlab chiqarish texnologiyasi,
tovar ishlab
chiqaruvchilar miqdori, ishlab chiqarish omillari bahosi, soliqlar va subsidiyalar,
baholarning oshish ehtimoli kabilarni qo`shish mumkin.
Taklif miqdoriga kuchli ta’sir ko`rsatuvchi omil bozorda sotiladigan tovarlar
bahosidir. Tovarlar bahosining ko`tarilishi ishlab chiqaruvchini rag`batlantiradi. Bu
esa ishlab chiqarishni kengaytirishga olib keladi. Baholarning pasayishi,
albatta
buning aks xolatiga olib keladi. Demak, taklif yo`nalishi bunday xolatda baho
harakatiga qarab belgilanadi.
Talab va taklif birgalikda harakat qiladigan va bir-birini belgilab keladigan
mexanizmlardir. Talab taklifsiz va aks xolda taklif talabsiz bo`lishi mumkin emas.
Resurslarga nisbatan bozordagi talab va taklifning shakllanishida o`ziga xos
xususiyatlar mavjud. Umuman resurslarning iqtisodiy bahoga ega bo`lishi ularning
talabga nisbatan muvozanatiga bog`liqdir. Talabga nisbatan resurslar oz bo`lsa, ular
resurslar qatoriga qo`shiladi, talabga nisbatan ko`p bo`lsa tabiiy boyliklar
hisoblanadi. Bular iqtisodga nisbatan ichki va tashqi xolatda bo`lib,
ishlab chiqarish
zaruriyati bilan bog`liq elementlardir.
Umuman resurslar cheklanish bilan bog`liqdir. Mehnat ashyolari, mehnat
vositalari ishlab chiqarish resurslarini tashkil etishi mumkin. Lekin taraqqiyot
resurslar chegarasini kengaytirib boradi va mazmunini o`zgartiradi. Shu bilan birga
postindustriya davriga xos bo`lgan ilm-fan resurslarini hisobga olmay bo`lmaydi.
Pirovardida resurslarga bo`lgan talab bozorda tovarlarga bo`lgan
talabdan
kelib chiqadi. Chunki qaysi tovarga talab ko`tarilsa buni ishlab chiqarish bilan
bog`liq resurslarga talab oshadi. Aytaylik, transport vositalariga bo`lgan talab metal
va yoqilg`iga bo`lgan talab darajasida o`z ifodasini topadi. Resurslar talab va taklifiga
ta’sir etuvchi 3 omilga e’tibor berish lozim: tayyor mahsulotga tovar elastikligi
(o`zgaruvchanligi), resurslarni almashtirish imkoni, tovarning umumiy xarajatlaridagi
ayrim resurslar miqdori.
Keyingi muhim mexanizm raqobatdir. Raqobat
kurashining ahamiyati
shunchalik yuqoriki, usiz bozorni tasavvur etib bo`lmaydi, chunki u bozor
35
iqtisodiyotining mazmuniga aylanib ketadi. Bu – iqtisodiy raqobat. Raqobatdagi
asosiy maqsad bozor ishtirokchilarining erkin faoliyati sharoitini yaratish,
har bir
ishtirokchi o`z harakati uchun zarur muhim va xolatni ta’minlash bilan bog`liq
bo`lgan kurashdan iborat. Kerakli ishlarni boshqalarga nisbatan muvaffaqiyatli xal
qilish, buning uchun oldindan va o`z vaqtida sharoit yarata olishi, doimo ustunlikka
ega bo`lishi kabilar iqtisodiy raqobat kurashi mazmunini tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyotida qatnashuvchilar bir-birini shaxsan bilishlari,
tanish
bo`lishlari shart emas. Ular bir-birlari uchun raqib hisoblanadi. Raqobatda barcha
ham muvaffaqiyatga erishavermaydi. Bu tajriba, bilim, matonat, tavakkalchilik va
albatta sarmoyaga ega bo`lishni talab qiladi.
Raqobat kurashi keng mazmunli, ko`p qirrali bo`lib,
bozor iqtisodiyotining
barcha davrlari, sohalari, tarmoqlarida yuz beradi. Raqobatga bardosh bera oladigan
shaxsgina bozor taraqqiyotiga ko`p hissa qo`sha oladi. Raqobatdagi eng ko`zga
tashlanadigan asosiy mazmunga aylanadigani xaridorlar uchun kurashdir. Chunki
buning asosida tovarlarni tez va ko`p sotish muammosini xal qilish yotadi.
Tovarni
sotish va o`z pul sarmoyalarini foyda bilan qaytarish xaridorlarga bog`liqdir.
Bu muammoni hal qilishda marketing tadqiqoti va bu sohadagi faoliyati juda
qo`l keladi. Chunki u ko`p tovar ishlab chiqarish va xaridorlarini o`z vaqtida, yetarli
miqdorda ta’minlash yo`llarini o`rganadi. Bunday raqobat harakati bevosita tovarlarni
sotishda ifodalansa, shu mazmundagi kurash ishlab chiqarishda xomashyo, ish kuchi,
energetika, ilg`or texnika-texnologiya kabilar uchun bo`lgan jarayonlarda o`z aksini
topadiki, barcha tarmoqlar, iqtisodiy sohalar busiz bo`lmaydi.
Raqobat kurashida xal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lgan narsa
Do'stlaringiz bilan baham: 
