Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

 
2.2. Bozor iqtisodiyotining yetakchi mexanizmlari 
Bozor iqtisodiyotida ahamiyatli, uni rivojlantiruvchi, harakat mazmunini 
belgilovchi mexanizmlar bo`lib, ularsiz bozor iqtisodiyotini tasavvur etib bo`lmaydi. 
Tub mazmuni bilan bozor mohiyatini belgilab beruvchi mexanizmlardan talab, taklif, 
raqobat, bozor bahosini ko`rib chiqaylik. Bozor mexanizmlarini korxonalarning 
boshqarilishi, ish yuritilishi, xo`jalikning tashkil etilishi bozor mazmunida bo`lishi, 
umumiy bozorcha iqtisodiy yo`nalishda ta’sir etishida sezamiz va bozor harakatini 
ular tufayli amalga oshuvida kuzatamiz. 
Talab
bozordagi eng muhim xodisa bo`lib, u inson shaxsiy manfaatidan kelib 
chiqadi va shunga xos iqtisodiylikni o`zida aks etadi. Talab insonga bevositalik, 
uning manfaatini bozorda ifodalash tufayli bozor iqtisodiyotining tub mazmuniga 
asosiy ta’sir ko`rsatadi va uning harakat yo`nalishini belgilab beradi. Iste’mol ehtiyoj 
– talab shakllarini boshdan kechirmog`i zarur. Talab mavhum narsa emas, u faqat 
istak emas, balki real voqelikdir. Ehtiyoj ma’lum va aniq pul miqdori bilan qoplansa 
u talabga aylanmaydi. Demak, iste’molchi bozorda talab mazmunida harakat qilar 
ekan, u, zarur miqdordagi pul bilangina o`z ehtiyojini talabga aylantira oladi. Shuning 
uchun ham bozordagi talab pul bilan qoplangan, xaridlikni to`la ta’minlay oladigan 
xaridor-iste’molchining namoyon bo`lishidir. Pulsiz talab shakllanmaydi va ehtiyoj 
istak va hayol darajasida qolaveradi. 
Iste’mol 
uchun 
avvalo 
tovardan 
foydalanish asos bo`lib, 
iste’mol talablariga mos 
kelishini aniqlaydi, so`ngra 
uning 
bahosiga 
e’tibor 
beradi. Ko`pincha tovar 

---

33
bahosi talabni belgilovchi 
asosiy omilga aylanadi.
Talab 
o`zgarishi 
mavjud bo`lib, u baholar 
o`zgarishi 
va 
xolati, 
xaridorlar 
miqdori 
va 
ularning 
didi, 
istagi, 
iste’molchilar 
pul 
daromadi, o`rnini bosuvchi 
tovarlar xajmi,
inflyatsiya 
ehtimoli 
kabilarga 
bog`liq 
bo`lib, 
bular ayni vaqtda talab 
omillari hisoblanadi. 
Talabga eng asosiy ta’sir ko`rsatuvchi omillar daromad va bahodir. Daromad yuqori 
bo`lsa talab o`sadi, baho yuqori bo`lsa talab pasayadi. 
Talabning bir necha turlari va ko`rinishlari mavjud bo`lib bular: salbiy, 
yashirin, kamayib boruvchi, uziluvchan, ortiqcha, o`sayotgan talab kabilardir. Shu 
bilan birga normal va vaximali talablar ham mavjud. 
Taklif
mexanizmi ishlab chiqarish tomoni, uning bozorda ifodalanishidir. 
Buning ahamiyati nuqtai nazaridan talabdan keyingi muhim mexanizmlardir. 
Ayirboshlash, sotish uchun ishlab chiqarilgan tovarlar taklifni shakllantiradi. 
Taklifsiz tovar ishlab chiqarish amalga oshmaydi, u taklif shaklidagina reallashadi. 
Tovar ishlab chiqaruvchining maqsadi daromad ekan, u tovarining iste’molchisini 
topib, o`z maqsadiga erishuvi darkor. Bu o`zidan-o`zi bo`lmaydi va u albatta talabni 
qondirishga atalgan bo`lishi kerak. 
Talabga har tomonlama mos tovar ishlab chiqarilishi taklifning asosidir. 
Bozorda sotuvga taklif etilgan tovarlar xajmi, taklif etilgan tovarlar miqdori deyiladi. 
Bu ishlab chiqarish miqyosi tuzumiga bog`liqdir. Bozorga chiqmagan mahsulot qismi 
taklifga kirmaydi.