Reja: Kirish. Noruda tog’ jinslari to’g’risida tushuncha

Sopol, shisha, o‘tga va kislotaga bardoshli xomashyolar
Dala shpatlari. Tarkibi bo‘yicha dala shpatlari natriy-kalsiyli (plagioklazlar) va kaliyli (ortoklaz va mikroklin) turlarga ajratiladi. Sanoat uchun ko‘proq ahamiyatlisi – ortoklaz va mikroklin hisoblanadi. Silikatlar guruhiga mansub bo‘lgan bu minerallarning asosiy qismi metallarni eritishda hosil bo‘ladigan zararli qo‘shimchalarni bog‘lovchi sifatida, yuqori sifatli sopol va shisha buyumlar, buyoqlar, rezina ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Dala shpatlarining sanoat konlari, asosan, magmatik va cho‘kindi genezisga ega. Yirik konlari Rossiyada (Kareliya, Ural), Qozog‘istonda joylashgan. O‘zbekistonda Qarichsoy (Samarqand viloyati), Karmana (Navoiy viloyati), Lolabuloq (Qashqadaryo viloyati) konlari mavjud.
Gillar va kaolinlar. «Gillar» deb juda mayda mineral zarrachalardan tashkil topuvchi, suv bilan aralashganda xamirsimon massa hosil qiluvchi, quriganda o‘z shaklini saqlab qoluvchi va qizdirilganda toshdek qotuvchi modda hosil qiluvchi jinslarga aytiladi. Toshdek qattiq, ammo suvda aralashmaydigan gillar «argillit» deb ataladi.
Gillar mineral tarkibiga ko‘ra kaolinitli, montmorillonitli, gidroslyudali, beydellitli bo‘ladi. Kaolinitli gillar «kaolin» deb ataladi. Gillarga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar: egiluvchanlik, g‘ovaklilik, o‘tga bardoshlilik (1580 °С), qovushqoqlik, suyulish, yutish, sovunlik, yog‘lik. Shularga ko‘ra gillar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1) kaolinlar – qog‘oz va sopol, rezina, sovun tayyorlash, kimyo sanoatlarida ishlatiladi;
2) o‘tga chidamli va qiyin eriydigan gillar – o‘tga chidamli materiallar, shisha, po‘lat, bezak plitalar tayyorlashda ishlatiladi;
3) yutish (adsorbsiya, tozalash) gillari – neft va moylarni, suvni tozalashda, burg‘ilash suyuqliklarini tayyorlashda qo‘llaniladi;
4) oson eriydigan gillar – sement olishda, g‘isht va cherepitsa tayyorlashda qo‘llaniladi (11-rasm). Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan gillarning quyidagi genetik konlari mavjud: 1) qoldiq konlar; 2) cho‘kindi konlar.
Qoldiq (nurash) konlar – Ukrainada (Gluxov, Belaya Balka), Rossiyada (Borovich). O‘zbekistonda kaolin koni Toshkent viloyatida (Anger koni), bentonitli gil koni Samarqand viloyatida (Kattaqo‘rg‘on koni), Buxoroda (Azkamar) joylashgan.



11-rasm. Gil qazib olish

11-a rasm. Gillarning ishlatilishi

11-b rasm. Kaolinning ishlatilishi