Reja: Kirish. Noruda tog’ jinslari to’g’risida tushuncha

Jeroy-Sardarin koni
Birinchi Prezidentimiz istiqlolning ilk yillaridan boshlab mamlakatimizda kimyo sanoatini texnik va texnologik yangilash, uni mustahkam xomashyo bazasi bilan ta`minlashga alohida e`tibor qaratdi. 1992 yilda fosforit xomashyosi zaxiralarini o`zlashtirishga doir qaror hamda Jeroy-Sardarin konini bosqichma-bosqich foydalanishga topshirish dasturi qabul qilindi. Natijada 1998 yil may oyida yiliga 400 ming tonna mahsulot ishlab chiqarish quvvatiga ega bo`lgan Qizilqum fosforit kompleksi ishga tushirildi.
2005 yilda uning yiliga 716 ming tonna fosforit kontsentrati tayyorlovchi ikkinchi navbati foydalanishga topshirilgach, mazkur mahsulotning xorijdan sotib olinishiga butunlay chek qo`yildi. Bu erda pishirish pechi va fosforit xomashyosini xlordan tozalash qurilmasi bunyod etilishi nafaqat Qizilqum fosforit kompleksida, balki “O`zkimyosanoat” aktsiyadorlik jamiyatining boshqa korxonalarida ham tayyorlanadigan mineral o`g`itlar sifatini yanada oshirish barobarida, yangi turdagi fosforli o`g`itlar ishlab chiqarish imkonini berdi. eksport hajmi ham sezilarli darajada ortdi.
Jeroy-Sardarin koni bugungi kunda “Tashkura” rudnigi tasarrufiga kiritilgan va konchilik ishlari ochik usulda olib boriladi.

5-rasm. Fosforitlar va ularning ishlatilishi
Olmos konlari
Olmos – uglerodning tabiatda sof holdagi alohida ko‘rinishidir. Uning kimyoviy tarkibi sof ugleroddan iborat. Odatda rangi tiniq bo‘ladi. Olmos dunyodagi barcha tabiiy birikmalarning eng qattig‘idir. U hech qaysi kislotada erimaydi; lekin soda yoki kaliyli birikmalar bilan reaksiyaga kirishib yemiriladi. Eng asosiy xususiyatlaridan yana biri - nurni kuchli qaytaradi. Ishlov berilgan olmos «brilliant» deb ataladi.
Olmos kristallari juda mayda, mikroskopik zarrachalardan tortib 100 lab karatga yetadi. 1 karat – 0,2 gr. Dunyoda topilgan eng katta olmos donasi «qullinan» deb ataladi. U 3025 karat yoki 605 gr. og‘irlikka ega. Olmos burg‘ida, kesishda, ishlov berishda (qattik metallarni) ishlatiladi. Tiniq, toza, darz va dog‘i yo‘q kristallari va bo‘laklari zargarlikda ishlatiladi. Ularning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi fikrlar xilma-xil. Lekin ko‘pchilik «olmoslar magmatik yo‘l bilan hosil bo‘lgan» deb hisoblaydi. Olmosning kristalanishi magma hali yerning qa’ridaligidayoq boshlanadi va yer yuzasiga otilib chiqib qotganidan so‘ng yakunlanadi. Olmos «kimberlit» deb ataluvchi tog‘ jinslari tarkibida bo‘ladi. Kimberlitlar o‘ziga xos quvur shaklidagi ma’dan tanalarini hosil qiladi. Kimberlit quvurlari platformalarning yirik siniqlariga to‘g‘ri keladi. Ma’dan tanalarining (quvurlarning) diametri 330 m dan (Afrikada) 45–600 m ga yetadi (Sibirda). JARda uzunligi 800 m, kengligi 500 m ma’dan tanalari mavjud. Olmosning miqdori 1 m² tog‘ jinsiga 0,5 karat to‘g‘ri keladi. Olmosning ikkinchi o‘rinda turadigan konlari – sochma konlardir. Ular birlamchi kimberlit trubkalarining nurab yemirilishidan hosil bo‘lgan konlardir. Ularda olmos donachalari ko‘proq (boyroq) bo‘ladi. Olmos zaxiralari asosan JAR va Yoqutistonda (Rossiyada) to‘plangan.