Reja Budjet chizig`i: iste’molchining qanday imkoniyatlari mavjud?

5 - mavzu. Iste’molchi tanlovi nazariyasi. Daromad samarasi va almashtirish samarasi
Reja
1. Budjet chizig`i: iste’molchining qanday imkoniyatlari mavjud?
2. Tanlov: iste’molchi nimani xohlaydi
3.Optimallashtirish: iste’molchi nimani tanlaydi?
4. Uch qo`llanma


Tayanch so`z va iboralar: asosiy tushunchalar, byudjetsig`imi, befarqlik egri chi-ziqlar, cheklialmashtirish darajasi mukammal o`rnini bosuvchilar, mukammal to`ldiruv-chilar, normaltovar, arzon tovarlar daromad ta'siri, almashtirish ta'siri, Giffen tovari


1. Budjet chizig`i: iste’molchining qanday imkoniyatlari mavjud?
Ko`p odamlar o`z ehtiyojlari soni va sifatini yaxshilashnga urinishadi – ko`proq ta’-tillar, qimmatroq mashina haydash yoki yaxshiroq restoranlarda ovqatlanish va xokazo. Kishilar o`z xohishlaridan ko`ra kamroq sarflashni istashadi chunki ularda kirim ta’siri borligi sababli xarjlari ham chegaralangan bo`ladi. Biz iste’molchining tanlov nazariya-sini kirim va chiqim orasidagi mutanosiblikni tekshirish orqali boshlaymiz.
Obyektlarni oddiy va sodda bo`lishini ko`zlab, biz iste’molchi xarid qilishi mumkin bo`lgan faqat ikkita narsani olamiz: pitsa va Pepsi.Albatta, hayotda kishilar minglab tur-dagi tovarlarni xarid qilishlari mumkin. Taxminimizcha, iste’molchi tanlovi tushuncha-sining asosiy mazmunini o`zgartirmay turib sodda tushuntirish uchun ikkita mahsulotni olish yetarli.Avvalo, pitsa va pepsiga bo`lganxarajat iste’molchi kirimining qancha qis-mini cheklab olishini ko`rib chiqamiz.
Taxminan iste’molchi kirimi oyiga 1000$ va uning hammasi Pepsi va pitsaga keta-digan bo`lsin. Pepsi narxi 2$, pitsaniki 10$.
Rasm 1 dagi jadval iste'molchi sotib olishi mumkin bo`lgan pitsa va Pepsining ko`p-lab kombinatsiyalarining ayrimlarini ko`rsatadi. Jadvalning birinchi qatori, agar iste'mol pizzaga o`zining barcha daromadini sarflasa, u oy davomida 100 ta pizza yeyishi, lekin u hech qancha Pepsi sotib olish mumkin emasligini ko`rsatadi. Ikkinchi qatorga boshqa ehtimolni ko`rsatadi, iste'mol to`plami: 90 ta pitstsa va 50 pint pepsi. Va hokazo. Jad-valdagi har bir iste'mol to`plami aniq $ 1000 turadi.
Rasm 1dagi grafik iste'molchi tanlashi mumkin bo`lgan iste'mol to`plamlarni ko`rsa-tadi.Vertikal o`q Pepsi pintlari sonini va gorizontal o`q pizza sonini o`lchaydi. Bu rasm-da uchta nuqta belgilangan. A nuqtada iste'molchi hech qancha Pepsi sotib oladi va 100 pizza iste’mol qiladi. B nuqtada iste'molchi hech qancha pizza sotib oladi va 500 pint Pepsi iste'mol qiladi. C nuqtada iste'molchi 50 pizza va 250 pint Pepsi sotib oladi.
Aynan C nuqtada AB chizig`i o`rtasida iste'molchi teng sarflaydigan nuqtadir, un-da pizza va Pepsi miqdori ($ 500). Bu iste'molchi tanlashi mumkin bo`lgan pizza va Pepsi ko`plab kombinatsiyalarning faqat uchtasidir. AB chizig`i bo`yicha barcha nuqta-larni tanlash mumkin. Byudjet sig`imi deb nomlangan bu chiziq, iste'molchi qurbi yeta-digan iste'mol to`plamlarini ko`rsatadi. Bu holda, u iste’molchi to`qnashadigan pizza va Pepsi o`rtasidagi tanlovni ko`rsatadi. Byudjet sig`imi qiyaligi iste'molchi duch keladi-gan tanlov darajasini o`lchaydi. Eslatib o`tamiz, bu ikki nuqta orasidagi chiziq vertikal masofa o`zgarishi gorizontal masofa o`zgarishiga bo`lib hisoblanadi ("muddatda o`sish"). A nuqtadan B nuqtagacha vertikal masofa 500 pint bo`lgan, va gorizontal ma-sofa 100 pitstsa hisoblanadi. Shunday qilib, chiziqda 1 ta pizzaga 5 pint Pepsi to`g`ri keladi.

Birinchi jadval iste’molchining yuqorida aytib o`tilgan mahsulotlardan qay usullar-da xarid qilishi mumkinligini hisoblovchi kombinatsiyalardan biri ko`rsatilgan. Birinchi jadval shuni ko`rsatadiki, agar iste’molchi hamma pulini pitsaga sarflasa u 100 ta pitsa xarid qilishi va birorta ham Pepsi ololmasligi mumkin. Ikkinchi qatorda boshqacha va-riant: 90 ta pitsa va 50 dona Pepsi, va hokazo. Har bir chiqim summasi 1000$ni tashkil etadi.Birinchi jadvaldagi grafik iste’molchi tanlashi mumkin bo`lgan “to`plam”larga mi-sol bo`ladi. Vertical chiziq Pepsining miqdorini o`lchasa, gorizontali esa pitsaning do-nasini ifodalamoqda. Grafikda uchta nuqta keltirilgan. A nuqtada, iste’molchi faqat 100 ta pitsa oladi, ammo Pepsi olmaydi, B nuqtada u pitsa xarid qilmaydi, lekin, 500 ta Pep-si sotib oladi, A va B nuqtalarining o`rtasi bo`lmish C nuqtada iste’milchi har ikkalasi-gayam teng ravishda 500 $ dan pul sarflashi tasvirlangan. Bunda u 50 ta pitsa va 250 ta Pepsi iste’mol qila oladi. Yuqorida aytib o`tilganlar ko`plab kombinatsiyalardan uchtasi edi, xolos. A nuqtadanBnuqtagacha bo`lgan har bir variant bizga to`g’ri kela oladi. Xa-rajatlar sig`imii deb ataluvchi ushbu chiziq bizga iste’molchining qurbi yetadigan iste’-mol “guruh”larini ko`rsatib beradi. Shu bilan iste’molchi xarid qilishi mumkin bo`lgan Pepsi va pitsa miqdorlarini jadvallar yordamida o`rganib chiqdik.
Budjet sig`imi egri chizig’i iste’molchining bir tovarning boshqasiga nisbatan xarid qila olish imkoniyatini narxlar mutanosibligi orqali o`lchashda ishlatiladi. A nuqtadan B nuqtagacha vertikal oraliq 500 ichimlik va gorizontal masofa 100 ta pitsaga teng. De-mak, beshta Pepsi bitta pitsaga to`g’ri kelmoqda. (Aslida, budjet sig`imii egri chizig’i pasayganda, natija musbat son chiqadi. Lekin biz manfiy ishorani chetlab o`tishimiz mumkin.)
Budjet taqchilligi bir mahsulot narxining boshqa bir mahsulot narxiga taqqoslanishi orqali paydo bo`lgan taxminiy narxga teng ekanligini eslab qoling. Pitsa Pepsidan besh marta qimmat, shuning uchun pitsa olish ehtimolligi Pepsiga qaraganda besh marta past. Bozor ite’molchiga quyidagicha tanlovni taklif qila oladi: bitta pitsaga beshta Pepsi.