Reja Budjet chizig`i: iste’molchining qanday imkoniyatlari mavjud?

Talab chizig’ini hosil qilish
Hozirgina qanday xaridorning budjetidagi sig`imilarinig tovar o`zgarishining narxi-da o`zgarishini ko`rib chiqdik, shuningdek u sotib olish uchun tanlagan ikki tovarning miqdorini ham. Har qanday Tovar uchun talab chizig’i iste’mol qarorlariga ta’sir ko`r-satadi. Ta’kidlash lozimki, talab chizig’i har qanday berilgan narx uchun tovarning miq-dori talab etilganini ko`rsatadi.

Masalan, 11-shaklda pepsi uchun talabni ko`rib chiqamiz. Panel a pepsining litr
narxi ikki dollardan bir dollarga tushganda, xaridorning budjet sig`imii tashqariga o`z-garishini ko`rsatadi. Ikkala daromad va o`zgarish ta’sirlari sababli, xaridorda pepsini 250 dan 750 litrga sotib olishini o`sadi. Panel b esa xaridorning qarorlaridan natijalarni talab chizig’idaligini ko`rsatadi. Bu yo`l bilan, xardidor tanlovining nazariyasi xaridor-ning talab chizig’I uchun nazariy asos bo`lib xizmat qiladi.
Bu shunga afzallik yaratishi mumkinki, talab chizig’i xaridor tanlov fikridan tabiiy ravishda o`sadi, lekin bu jarayon o`zi fikrni rivojlantirish ko`rsatib bergani yo`q. Bu yerda hech qanday qat’iy, tahliliy qolib yo`qki narxlarda odamlar o`zgarishi uchun ja-vobni yaratib bersa. Xaridor tanlovining nazariyasi odamlar ularning hayotlari boradi-gan turli xil qarorlar o`rganilganda foydalidir.
7.4. Uch qo`llanma
Hozir xaridor tanlovining dastlabki nazariyasini rivojlantirdik, keling endi iqtisod-ning qanday ishlashni va unda foydalanishlarni o`rganib chiqsak. Bu uch savollar bir-lashgandek tuyilgandek. Leki chunki har bir savol ro`zg’or qaror berish o`z ichiga oladi-gan bo`lsa, hozirgina rivojlantirgan xaridor tutishining tuzilishi bilan biz yetkazib bera olamiz.
Barcha talab chizig`i pastga qarab yo`nalganmi?
Tovarning narxi oshganda odamlar uni kamroq sotib olishadi. Bu odatiy odat, talab huquqi deyiladi, talab chizig’ining past tarafga qiyalashishiga ta’sir etiladi.
Iqtisodiy nazariya sifatida talab chizig’i bazida yuqoriga boradi. Boshqacha qilib aytganda, xaridor bazida talab qonunini buzadi va narxlar ko`tarilsa ko`proq tovar sotib oladi. Buni qanday sodir bo`lishini ko`ra olish uchun, 12-shaklni qarab ko`rish kerak. Bu misolda, xaridor ikki tovar sotib oladi – go`sht va kartoshka.
Xaridorning budjet sig`imii a nuqtadan b nuqta chizig’ida bo`ladi. Rivojlangani C
nuqta. Kartoshkaning narxi oshsa, budjet sig`imi ichkari tarafga o`zgaradi va chiziq a dan d gacha bo`ladi. O`rtacha hozir E. Eslatma kartosha narxidagi o`sish xaridorni katta miqdorda kartoshka sotib olishga olib boradi.
Nima uchun xaridor bunday yo`l bilan javob beryapti? Bu misolda, kartoshka qat’i-yan pastroq tovar. Kartoshka qiymati oshsa, iste’molchi kamayadi. Daromad tasiri xari-dorni kamroq go`sht va ko`proq kartoshka sotib olishga undaydi. Bir xil vaqtda chunki kartoshkalar go`shtga nisbatan qimmat bo`ladi, o`zgarish tasiri xaridorlarni ko`proq go`sht va kamroq kartoshka sotib olishga undaydi. Bunday o`ziga xos holatlarda, daro-mad ta’siri shunchalik kuchli bo`ladiki o`zgarish ta’sirini oshirib yuboradi. Oxirida, xa-ridor kamroq go`sht va ko`proq kartoshka sotib olish orqali kartoshkaning narxiga javob qaytaradi.
Iqtisodchilar talab qonunini buzuvchi bu tovarni tasvirlash uchun Giffen tovari ata-masidan foydalanishadi. (Bu holatni birinchi bo`lib iqtisodchi Robert Giffen qayd etgani sababli shunday nomlanadi.) Bu misolda, kartoshka Giffen tovari. Giffen tovarlari arzon Tovar bo`lgani ucun daromad ta'siri almashtirish ta'sirdan yuqori bo`ladi. Shuning uchun, talab egri chizig`i yuqoriga qarab yo`nalgan.