Reja Budjet chizig`i: iste’molchining qanday imkoniyatlari mavjud?

Narxlardagi o`zgarishlar iste’molchi tanloviga qanday ta’sir o`tkazadi?
Keling endi narxlardagi o`zgarish iste’molchi tanloviga qanday ta’sir ko`rsatishini bashorat qiluvchi modelni ko`rib chiqsak. Aytaylik, Pepsining narxi $2 dan $1 ga tush-di. Pastroq narx iste’molchining xarid imkoniyatini orttirishi hayratlanarli emas. Boshqa so`z bilan aytganda, istalgan Tovar narxining tushishi budjet sig`imini yuqoriga siljitadi.

9-chizma narxlarning tushishi budjet sig`imiga qanday ta’sir ko`rsatishini tasvirlab beradi. Agar iste’molchi o`rtacha kirimining $1000 ini pitsaga sarflasa, Pepsining narxi ahamiyatsiz bo`lib qoladi. Shunday qilib chizmadagi A nuqta o`zgarishsiz qoladi. Ak-sincha, agar iste’molchi kirimining $1000 qismini Pepsiga sarf etsa, 500 tadan ko`ra 1000 ta Pepsi xarid qila oladi. Demak, budjet sig`imining so`ngi to`xtami B nuqtadan D nuqtaga ko`chish bo`ladi.
Eslab qolingki, bu vaziyatda budjet sig`imio`zining o`rnini o`zgartiradi (Demak, narxlar o`zgarmay, ammo, kirim ortganda nima sodir bo`ladi). Tahlil qilganimizdek, budjet sig`imio`zgarganda o`zining ta’sirini Pepsi va pitsa narxida namoyish etadi. Chunki, pitsa narxi $10 dan o`zgarmay turgan bir vaziyatda Pepsi narxi $2 dan $1 ga tushdi. Endi iste’molchi bitta pitsa o`rniga 5 tadan ko`ra 10 ta Pepsi olishi mumkin. Natijada, yangi budjet sig`imitikkaroq siljiydi.
Budjetdagi o`zgarishlarga qaramay ikkala Tovar iste’moli o`zgarishi iste’molchi xohishiga bog’liq. Chizmada berilgan befarqlik egri chizig`iga asosan iste’molchi ko`p-roq Pepsi va kamroq pitsa xarid qilishi ham mumkin.
Daromad va o`rin bosish ta’sirlari
Iste’moldagi tovarlarning narxidagi o`zgarishining ta’siri ikkiga bo`linadi: daromad ta’siri va o`rin bosish ta’siri. Bu ikki ta’sir nima ekanligini ko`rish uchun, bizning iste’-molchimiz Pepsi narxi pasayganini bilganda, qanday munosabat bildirishini ko`rib chi-qamiz. U quyidagi ikki yo`l orqali xulosa chiqarishi mumkin:
 Ajoyib yangilik! Hozir Pepsi arzonroq, mening daromadim sotib olish kuchida. Men foydadaman avvalgidan ko`ra boyroqman.
Chunki men boyroqman, men pizzani ham pepsini ham sotib ola olaman.
 Hozir pepsining narxi tushdi, men har bir pizza uchun ko`proq litrni topshirishimiz kerak.Chunki pizza hozir birgalikda ancha qimmat, kamroq pizza va ko`proq pepsi sotib olishim kerak.
Qaysi gap ko`proq o`ziga tortadigan deb topdingiz?
Haqiqatda, ikki gaplarda ham tuyg’u bor. Pepsining narxida tushish xaridorni yax-shiroq undaydi. Agar pizza va pepsi ikkalasi mo`tadil tovarlar bo`lsa, xaridor o`zining xarid kuchini ikkalasiga yoyishni xohlaydi. Bu daromad ta’sirini xaridorni ikkalasini ko`proq pizza va pepsin olishga undashga o`rgatib qo`yadi.
Shunga qaramasdan bir xil vaqtda, pepsining iste’moli kamroq qimmat bo`ladi pi-tsaning iste’molidan ko`ra. Bu o`zgartirish ta’siri kamroq pizza va kamroq pepsi olishga odatlantirib qo`yadi.
Hozir bir xil vaqtda ishlaydigan ikki ta’sirlarning natijasini o`ylab ko`rish ko`raylik. Xaridor albatta ko`proq pepsi sotib oladi chunki daromat o`rniga o`zgartirishi pepsining xaridlarini o`sishi uchun ta’sir qiladi. Lekin xaridor ko`proq pizza sotib oladimi bu muj-mal chunki bu ikki holat ta’sirlari qarama qarshi yo`nalishda ishlaydi. Bu xulosa birin-chi chizmada umumlashtirilgan.
Biz bu ikki holat ta’sirlarini turli bo`lmagan chiziqlarda ekanligini o`rganishimiz mumkin. Daromad samarasi iste'molning yuqori befarqlik egri chizig`i harakati natija-sidagi o`zgarishi bo`ladi. Almashtirish samarasi iste'molning chekli almashtirish dara-jasi bilan befarqlik egri chizig`ining bir nuqtada bo`lishi natijasida o`zgarishi bo`ladi.
10-rasmda daromad ta’siri va o`zgarish ta’sirida xaridorning qaroridagi o`zgarishni qanday qismlarga ajratilishini batafsil ko`rsatiladi. Pepsining narxi tushsa, xaridor dast-labki eng mos variantdan A nuqta, yangi ma’qul variantga siljiydi, C nuqta.


Biz bu o`zgarishni ikki qadamda ko`rsatilish sifatida o`rganamiz. Dastavval, xari-dor dastlabki bir xil bo`lmagan chiziq bo`ylab boradi, I nuqta, A nuqtadan B nuqtaga. Xaridor ikki nuqtalarda ham teng ravishda mamnun bo`ladi. Keyingi xaridor chiziq I2 da yuqoriroq bir xil bo`lmagan joyga o`zgartiradi, ya’ni B nuqtadan C nuqtaga siljish orqali. Hattoki B nuqta va C nuqta bir xil farqi bo`lmagan chiziqdaligiga qaramasdan, ularda o`zgarishning bir xil oz miqdordagi o`rni bo`ladi. B nuqtada I2 bir xil bo`lmagan chiziqning qiyaligi C nuqtada I2 bir xil bo`lmagan qiya chizig’iga tenglashadi.
Xaridor B nuqtani hech qachon tanlamaganiga qaramasdan, bir bashoratli nuqta xa-ridorning qarorini belgilab beradigan ikki ta’sirlarni aniqlab berish uchun foydalidir. Eslatma shuki, A nuqtadan B nuqtaga o`zgarish xaridorning ijtimoiy yordamida hech qanday o`zgarishlarsiz o`zgarishning oz miqdordagi o`rnida sof o`zgarishni namoyish qilib beradi. O`xshashlik jihati, B nuqtadan C ga o`zgarishi o`zgarishning oz miqdorda-gi o`rnida o`zgarishsiz ijtimoiy yordamini sof o`zgarishini namoyish qilib beradi. Shun-day ekan, A dan B gacha siljish o`zgarish ta’sirini ko`rsatadi va B dan C ga siljish esa daromad ta’sirini ko`rsatadi.