Pedagogika va psixologiya fakulteti

Psixologik tajribada yolgon ishlatish
Oz vaqtida yolgondan xulq-atvor tajribalarida keng foydalanilgan. 1960-yillarda kollej talabalari bilan yolgondan foydalanilgan tajriba davomida sinaluvchilarda natija sifatida yolgondan foydalanishlari kutilgan, ammo natijalar turlicha va kutilmagan bolgan(Diener & Crandall, 1978). Psixologlar yolgonni ishtirokchini tajribaning asosiy maqsadidan uzoqlashtirish va ishtirokchi oz xulq- atvorini toliq namoyon qilishiga imkon yaratish maqsadida qollaydilar. YOlgonning turli shakllari mavjud. Ularga ozini xuddi tadqiqotning boshqa ishtirokchisidek tutish, ishtirokchilarda yolgon xulosa uygotish, ikki ozaro bogliq bolmagan tajribani ozaro bogliqdek kilib korsatish, tasirlanuvchiga nisbatan yolgon stimul hosil qilish kabilar kiradi. Tajriba davomida yolgondan foydalanishqabulqilinishi masalasida bahslar haligacha davom etib kelmokda (Littlejohn, 1991). YOlgonga nisbatan ilk tanqidlar Herbert Kelman (1967) tomonidan aytilgan bolib, u tajribani olib borish davomida yolgonni birinchi orindagi omil sifatida qabulqilish notogri ekanligini etirof etadi. Kelman fikriga kora yolgon faqatgina tajribaning samarali otishi uchun songgi chora sifatida va tajribaning gipotezasini tasdiqlashda boshqa omillar yolgonning ornini bosolmaganidagina ishlatilishi mumkin. Baumrind (1979)Kelmanning tanqidlarini takrorladi va yolgon tajribaning adolatli bolishi hamda manaviyat prinsiplarini buzishini aytdi. Ortmann and Hertwig (1997), yolgondan foydalanib juda kop tajribalar otkazishganidan song, agar yolgon ishtirokchiga uzoq muddatli salbiy tasir etishi mumkin bolsa, undan foydalanish kerak emas, degan fikrni bildiradi. Broder (1998) ularga qarshi fikr bildirib, tajriba davomida yolgondan foydalanish bugungi kunning ehtiyoji ekanligini, aldanganini bilish ishtirokchiga unchalik salbiy tasir korsatmasligini uqtirib otadi.Kimmel (1998) yolgonni “metodologik ishonchsiz va etik qoidalarga mos emas” deb atadi va aynan shuning uchun tajribalarda yolgondan voz kechish kerak, deb hisoblaydi. Uning fikricha, yolgon tajriba olib borish jarayonidagi eng samarali vosita emas. Korn (1998) 1994 yildan boshlab tajribalarda yolgon ishlatish darajasi pasayganini qayd qildi. FishervaFryberg (1994) kollej talabalari bilan otkazgan tajribalarida agar tadqiqotchi tajriba davomida yolgondan foydalansa, u bu yolgon ishtirokchiga etkazishi mumkin bolgan zararga koprok etibor berishini takidlaydi. Tajribaning asosiy maqsadi esa ikkinchi darajali bolib koladi. Talabalar yolgon ishlatilgan tajribalarni baholashadi. Ular bu tajribalarni ilmiy ish, qiymatga ega, metodologik muqobil, nokulayliklar esa ishtirokchilar tomonidan yuzaga kelgan, deya baholashdi. Ishtirokchilar ham, tadqiqotchiham tajriba turini togri tanlay olishi, yolgon ishlatishning etik qoidalariga rioya qilishlari, ishtirokchilar yolgon tajribaning kerakli qismi ekanligini korib chiqishlari zarur (Smith&Richardson, 1983). YOlgon foydali bolganidagina, undan foydalanish mumkin (Christensen, 1988).
YOlgondan foydalanishning bir necha xilvariantlari taklif etilgan. Geller (1982) yolgon rol oynashdan tajribalarida foydalandi va Milgram (1974) olgan natijalar bilan bir xil natijalarni oldi. Rol oynash metodlari Zimbardoetal. (1973) tomonidan qollanilgan bolib, mashhur Stanford qamokxonasida otkaziladi. Bu tajribaga nisbatan ham tanqidlar mavjud bolishiga qaramasdan, metodning muqobil variantlari qabulqilindi. Tadqikot sohasida koplab tadqiqotchilar tajriba davomida yolgon ishlatilgan holatlarda ularning qabulqilishlarini osonlashtirish uchun oz sinaluvchilari bilan samimiy munosabat ornatishga harakat kildilar (Wax, 1982) Bunday ikki taraflama samimiy munosabat tajriba davomida ishtirokchilarga koplab afzalliklarni beradi. Tajriba davomida yolgon ishlatishga majbur bolingan hollarda rozilik berish metodidan foydalanilgan (Cozby, 1981; Berscheid, Baron, Dermer, &Libman, 1973). Ishtirokchining shartnomadagi 95% shartlarga roziligi tadqiqotchiga yolgondan foydalanishi uchun imkon beradi.
Ishtirokchining roziligi tadqiqotchining tajribadan olishni istagan natija va malumotlarini tasdiqlovchi bilimlarga ega bolish jarayonida ishtirokchining tajribada qatnashishga roziligini bildiruvchi qonuniy malumotdir. Ishtirokchi haqidagi barcha malumotlarning ochiq emasligi tufayli tadqiqotchi tajriba davomida ishtirokchiga hech qanday zarar etkazmasligiga kafolat berishi kerak. Tajriba davomida ishtirokchini zarardan saqlash tajribalardagi asosiy etik muammolardan biri hisoblanadi. Tajriba davomida ishtirokchiga etkazilishi mumkin bolgan zararlarga quyidagilar kiradi: jismoniy zarar, psixologik stress, ozini afzal korish yoki huquqiy jarayonning subektiga aylanish (APA, 1982). Tajriba davomida ishtirokchilarga etkazilishi mumkin bolgan boshqa potensial zararlar ham mavjud. Masalan, ishtirokchilarning iqtisodiy yoqotishlari yoki ishtirokchining oziga yaqin shaxslar bilan munosabatlariga tajribaning salbiy tasiri. Ishtirokchilarga etkazilishi mumkin bolgan potensial zararlar sifatida ularning oilasi, dostlari va ijtimoiy guruhlar bilan bolgan munosabatlariga etkazilishi mumkin bolgan zararlar korib chiqilgan. (NBAC, 1999).
Tajriba otkazilishi davomida ishtirokchiga etkazilishi mumkin bolgan aktual va potensial zararlarning darajasi, imkoniyatini tekshirib, boshqarib turish tadqiqotchining majburiyati hisoblanadi. Ishtirokchilarga etkaziladigan potensial zararning darajasi oshishi sabablaridan biri -tadqiqotchining yol qoygan xatosi hisoblanadi. Ishtirokchiga etkazilishi mumkin bolgan zarar darajasi oshish extimoli yuqori holatlarda, tadqiqotchi unga bu xaqida xabar berishi va ishtirokchining oz xohishiga kora hech qanday cheklovsiz tajribani tark etishi mumkinligi haqida malumot berishi kerak (Eyde, 2000).
Tadqiqot davomida sinaluvchilarning etnomadaniy xususiyatlari borasida etarlicha kompetentlikka ega bolmagantadqiqotchi tomonidan jinsi va irqi aniq emas, deb hisoblagan ishtirokchiga etkazilishi mumkin bolgan zarar tiplari 1992 yilda APA kodeksida korib chiqilgan (Casas&SanMiquel, 1993; Daniel, 1994; Mio&Iwamasa, 1993). Nomalum karashlarga ega bolgan tadqiqotchi tomonidan otkaziladigan ilmiy- tajribaviy loyihalartadqiqot guruhi xaqida salbiy tassavvurlar (stereotip) yuzaga kelishiga sabab boladi(Fisher, Jackson, &Villarruel, 1997).
Etik adolatsizlikning oldini olish maqsadida taklif etilgan usullardan biritadqiqot ishtirokchilarini tadqiqot jarayonidagi subektlardan farqli ravishda sherik sifatida korishdir (Fisher 1997; Fisher, Higgins, Rau, Kuther, &Belanger, 1996). Ishtirokchilarni sheriklikka qabulqilishtadqiqotchining ishonchini qozonish, dibrifing tashkil qilish va endilikda “subekt” rolidan boshqa rolga otish imkoniyatini berish orqali amalga oshiriladi. Odatiy turdagi zararlar royxatiga kiritilmaydigan zararlardan biri malumotlarni senzurasiz oshkor qilish natijasida kelib chiqadi(Akeroyd, 1991; Finnegan, 1992; Lee, 1993). Bu turdagi zararlar asosan tajriba soxasida faoliyat yurituvchi tadqiqotchilarda qiziqish uygotadi(deLaine, 2000).Psixologik tajriba ishtirokchining xavotirlanishiga sabab bolsa ham, unga noqulaylik tugilgan holatlarda ishtirokchi uchun noqulaylik tugdiruvchi omillarni minimallashtirish tadqiqotchining majburiyati hisoblanadi. Koplab holatlarda, noqulaylik organilayotgan soha tufayli kelib chikadi. YUzaga kelayotgan noqulaylikning oldini olish yoki kamaytirish imkoni bolmagan holatlarda tadqiqot jarayonidagi bajariladigan amaliyotlar haqida ishtirokchilarga malumot berish, ishtirokchining tajribani tark etishiga imkon berish yoki yuzaga kelayotgan noqulaylik hech qanday jiddiy muammo yoki kasallikka sabab bolmasligini ishtirokchiga tushuntirish kerak. Tajriba davomida yuzaga kelishi mumkin bolgan va uni yokotishning iloji bolmagan holatlardan biri ishtirokchining tadqiqot jarayonida bajarayotgan ishlari va ozlarini tutishlaridan uyalishlaridir. Ishtirokchilarni bunday turdagi zarardan himoyalash maqsadida tadqiqotchilar tajriba davomida maxfiylikni saqlashlari muhim hisoblanadi.