Pedagogika va psixologiya fakulteti

Maruza — 4s
2 — mavzu: Psixologiyaning eksperimental asoslari
Reja:
1.Tadqiqotchilarni ilmiy nazariy goyalari
2. Brass instrumentlar yangilanish savolnomalar, aqliy test.
3. Kuzatuvchi xatti-harakati (Korporativ psixologiya)
Psixologiya fan sifatida shakllangan dastlabki kunlaridayoq eksperimental metodlardan foydalanilganligi qayd etiladi. Psixologiya fan sifatida shakllanishi V.Vundt tomondan 1879 yilda psixologik hodisalarni eksperimental organishni uchun ochilgan laboratoriya faoliyati bilan bogliqdir.
Psixologiyani ilmiy fan sifatida etirof etilishini belgilovchi omil eksperimental metodlar va ularni atrof-olamni organishda qollanilishidir. Bir qator istisno holatlarda eksperimental tadqiqot metodologiyalari ilmiy yondashuv sifatida qabul qilingan bolib, ular dalillarni aniqlash va muqobil izohlarini baholashda ancha obektiv metod sifatida tavsiya etilgan.
Eksperimental metodlar fanda foydali nazariyalarni shakllantirish uchun zarurdir. Keng qollaniladigan ilmiy mulohazalarda fanning vazifasi nazariyalarni ishlab chiqishdan iborat deb hisoblanadi. Bu nuqtai nazarni faqat eksperimental psixologlar emas, balki boshqa fan vakillari, faylasuflar va fanlar tarixi bilan shugullanuvchi mutaxassislar yoqlaydilar.
Ilmiy goyalar qator empirik hodisalar ortasidagi munosabatlarni bayon etish va tushuntirish uchun xizmat qilgan ozaro bogliqlikda bolgan qonuniyatlar majmui sifatida qaraladi. Eksperimental psixolog Nil Miller nazariyaning fandagi orni haqida quyidagicha mulohaza bildirgan edi: «Sof empirizm yanglishgandir. Nazariyalarni ishlab chiqish jarayoni muqarrar ravishda kuzatiladigan hodisalar va ularni tanlash uchun malum oqimdagi tajribaga etibor qaratadi» (Miller, 1959, B. 200 ).
Evolyusion biolog va sotsiobiologiyaning asoschisi Edvard O.Uilson ham Miller singari fikr bildirdi. Uilsonning fikricha “Fan va hayotdagi har bir narsa nazariyasiz manoga ega emas” (1999, B. 56). Fanda nazariyaning ahamiyati muhimligi haqida fikr bildirgan mashhur insonlardan yana biri faylasuf Tomas Kun ham bu borada alohida mulohaza yuritdi. Kunning monumental ahamiyatli kitobida paradigmalar yoki ilmiy paradigmalarga biror bir nomzod bolmaganda fanning taraqqiyoti uchun zarur barcha dalillar munosabatga va bir xil darajadagi faollikka ega boladilar, ilmiy inqilob tuzilmasiga zarurat tugiladi. Natijada dalillar toplash sharoitida tasodifiy faollik kop yuz beradi (Kun, 1962, B. 15)
Ayni damda Kunning nazariyasi bilan bogliq paradigmasiga aniqlik berishimiz mumkin. Keyinchalik biz Kun ilgari surgan tushuncha bilan bogliq paradigmani aniqlashda qatiy tayanamiz.
Ilmiy nazariyaning muvofiq rivojlanishini taminlovchi juda kop unsurlar mavjud. Ushbu unsurlarning eng muhimlaridan biri mazkur bob mavzusiga doir metodologiyani tashkil etadi. Metodologiya ilmiy-empirik yoki nazariy masalalar yuzasidan xulosalarga kelish uchun malum jarayon sifatida xizmat qiladi.
Mohiyatan biz mos metodologiya tuzishda xizmat qiladigan sharoitga ega bolishimiz zarur. SHuningdek, ushbu nuqtai nazarga, metodologiya tuzish uchun rasmiy mulohazalar tavsiya etishga oddiy koz bilan qarashimizga togri keladi. Fan tarixidan misollar, metodologiyalar tuzishda muhim omillarga namuna sifatida xizmat qiladi. On oltinchi asrda fan sohasi tarixida Galileyning teleskopni ixtirosiga bagishlangan metodologiya katta yutuqlardan biri ekanligini tushunilmagan.
Teleskop ixtiro qilingan vaqtda sensor kechinmalar fan uchun muhim ekanligi qabul qilingan (qar. CHalmers, 1999). Bu qoidaga kora teleskop metodologik jihatdan bahslarga sabab bolgan edi. Albatta sensor tajriba qoshimcha mano kasb etadi. Teleskop esa obekt bilan sezgilar ortasidagi bogliqlikka ega. Galileyning maruzasi ahamiyatli, tanqidlari esa nomaqbul hisoblanmasin, teleskopni taqdim qilishdagi uning korsatmalari qoshimcha sensor tajriba sifatida qaraldi. Galileyning tanqidlari mulohazali bolib, tabiat uyushgan korinishga egaki, shunga kora togri sensor kechinmalarga ishonish mumkinligini izohlagan. Ammo keyingi tajribalar uni bunday emasligini korsatdi. Kopgina fanlar hali har xil vositalar yordamida ozida tajribalar otkazishga ega emas edi. Bizning sezgi azolarimiz fanning foydasiga shakllantirishga xizmat qiluvchi axborotlarni ahamiyatli qismini taminlaydi.
Uilsonning fikricha bizning miyamiz va sensor tizimimiz inson genlarini kopaytirish va saqlashning biologik apparati sifatida rivojlandi.
Fandagi vositalar imtiyozlarni cheklashga olib keldi. Vositalarga bogliq sensor qobiliyatlarni tizimsiz kengayishi boshqa unsurlar ozining ijodiy qorishmasida malumotlarni tasniflash va ularning nazariyasini talqin qilishdan iborat. Ular birgalikda asbob—uskunalar bilan bogliq hissiy tajribalarni ratsional qayta ishalashni tashkil etmoqda (Wilson, 1999, B. 56)
Fan tarixida monumental metodologik ozgarishlardan biri fan tuzishi uchun asosiy vazifa sifatida qoshimcha tajribalarning qabul qilinishidir. Buni qanday sodir bolishi haqida oylab koring. Hech bir ratsional tafakkur miqdori qabul qilishni qanchalik mustaqil va chuqur bajarilganligiga kora teleskop korsatgan malumotlarni qabul qilish mumkin. Ratsional qiyosiy tahlil bu maqsadga togri kelmaydi. Galiley faqat birgina usul, yani ozining shaxsiy tajribalari orqali malumotlarni togriligini taminladi. Ozgacha talqin qilinganda teleskop yordamida olingan qoshimcha malumotlar orqali foydali nazariya yaratishga erishdi va shu asosda u ozini oqladi. Ushbu bobning xotimasiga kora muvofiq keladigan metodologiyani yaratish empirik va nazariy munosabatlarni yoritishdagi metodologiyaning qanchalik foydali ekanligiga bogliq ekan. Qisqacha aytganda metodologiyaning yakuniy asoslanishi empirik xarakterga ega.
Har qanday yaqqol organik isbotlar bilan bogliq mantiqiy birlikka ega joriy va kelajak tendensiyalari. Kitcher olimlar quyidagi timsolli holatlarni payqashlari mumkinligini taklif etdi: Nomalum tajribalardan qochib bolmaydigan nazariyalar odatdagi falsafiy hodisaga aylanadi. Biroq olimlar bazan guyokiy ishonsizlik bilan kundalik qarash sifatida qarshi oladilar. Bu etarlicha murakkab bolib, ularning noroziligiga sabab boldi. Oqibatda biror bir tajribani tartibga solish usulini topishga undaydi. Bu ilgari surilayotgan ozgarishga olib keluvchi usullarini inson aqlsizlik emas, aql bilan bajaradi. Bu erda fan bilan umumiylikka ega bolmagan mantiqiy bogliqlik bor (Kitcher, 1993, B.247)
Misollarda Kitcher evolyusiyaning dushmani sifatida insonlarni chalgishga olib keluvchi ozga sayyoraliklar tomonidan sodir etilayotgan karaxt holga olib keluvchi holatlar tavsiya etiladi. SHunga qaramay bu mantiqiy imkonsiz va olimlar tomonidan etarlicha asos bolmagan sharoitdagi hech qanday dalillar kuzatilmaydi. Relyativistlar va boshqalarning takidlashicha (masalan, Rychlack, 1981), nazariyalar hali aniqlanmagan isbotlarga ega.
Ushbu mantiqiy talqinga kora relyavistlar har qanday nazariya boshqa nazariyalar singari ijobiydir, degan mulohaza bildirdilar. Bu holat yagonalik mantiqqa ega bolganda yanglishishga olib keladi. Laudan (1996)ning korsatishicha farazlarni qabul qilishga xizmat qiluvchi asoslar kam. Ular qollab-quvvatlovchi isbotlar yoq sharoitda kuzatishlar bilan mantiqiy bogliqlik hosil qiladi. Kapaldi bilan Proktor (Capaldi, Proctor (1999)) noaniq tezislarni keng muhokama va tahlil qilishga harakat qildilar, ammo ularni fikricha bu fanni tushunish uchun etarli emas ekan.
Biz farazlarni tekshirish, uning kuchli va kuchsiz tomonlarini korib chiqish bilan boshlaymiz. Haqiqatdan, eksperimental psixologiya doirasida farazlarni tekshirishdagi Uevellning asosiy metodologik yangiligi fan metodi sifatida keng korib chiqilgan (Proctor & Capaldi , 2001a, 2001b). Farazni tekshirish ilmiy tadqiqot sohasida biror bir muhim metodologik innovatsiyani olib kirishiga qoshilamiz. Uning mavjud emasligi fanda manosizdir. Farazni tekshirish qachonki, tekshirilayotgan faraz yaxshi shakllantirilgan, farazni tekshirishni amalga oshirish uchun zarur eksperimental sharoiti mavjud bolgandagina foydalidir. Faraz uchun katta ustuvorlik — biror bir hodisani passiv kuzatib ottirishimiz emas, balki tadqiqotda tekshirish usulini (testlashtirish yondashuvi) qollashdir. Farazni baholash uchun muhim mezonlarni tanlashimiz, hodisalarni hosil qilishga intilishda etarlicha faol bolishimiz zarur.
SHunday bolsa-da, farazni tekshiruvchi har qanday empirik jarayon ozining cheklanishiga ega. Farazlar — test yondashuvidagi aniq tanqisligi nazariyaning ishlab chiqishdagi dastlabki bosqichlarida uning jarayonlarini mulohazalaydi. Nazariyani inkor etish qobiliyatini egallaydi. Farazni tekshirish bilan bogliq yana bir qiyinlik hatdan ortiq manoda amaliyotda aniq farazni test orqali erishish qiyin.
Dyugen-Kuaynanin tezisiga muvofiq ravishda (Chalmers, 1999), farazni izolyasiya sharoitida hech qachon tekshirib bolmaydi. Farazni toldirishning sinov bosqichlarida qator savollar vujudga keladi. Savollardan bazilari ozida sinov qurilmalarining ishonchliligini, faraz qonuniy tarzda nazariyadan yoki qoshimcha ehtimollardan olinganmi, umumiy nazariyadagi mazmun haqiqiyligini eslatib turadi. Disconfirmation farazlardan tashqari barcha farazlar kuchsiz bolmasligi mumkin. Farazning belgilovchilar ushbu farazni kuchsizligidan boshqa narsada bolmasligi mumkin.
Farazni teshirish-testlashtirish yondashuvi bilan bogliq uchinchi qiyinchilik disconfirms farazni eksperimental isbotlashdagi tajribaga bogliqdir. Olimlar togridan togri farazni inkor etmaydilar, biroq ular farazni modifikatsiyalash yollari yoki yordamchi taxminlarni kiritish orqali bolsa ham isbotlashga harakat qiladilar.
Farazning modifikatsiyasi mulohazalanishi hamda birdaniga inkor etilmasligi fanga foyda keltiradi (CHalmers, 1999; Lakatosh, 1970). Bunday farazlarga yaqqol misol sifatida Reskorla-Vagner (1972) modelini keltirish mumkin. Bu model hayvonlardagi klassik shartlangandagi har xil hodisalarni tushuntirish uchun ilk shakllanganligi bilan xarakterlidir. Ushbu holatni keyinchalik boshqa bir qatori malumotlar asosladi (Miller, Barnet, & Grexem, 1995).
Havo haroratini bir xilda saqlashning klassik xulosalar asosida qator tadqiqotchilar hayvonlar tana haroratini bir xilda saqlashidagi klassik qaratilgan bir qator qoidalarni orttidan borish kerakligi sabablari haqidagi mulohalarni ilgari surdilar.
Reskorla-Vagnerning modeli insonning sababchi ekanligini sharhlovchi eng zor modellaridan biridir. SHu holatni hisobga olgan holda Reskorla-Vagner modeli ozining prinsipial xarakterini saqlagan holda insonning malumotlarni sabab-oqibat bogliqligini tushuntirishga olib kelishda malum bir ozgarishlarga yuz berdi (Van Hamme & Vasserman, 1994).
Ushbu model mohiyatiga kora kam bolsa-da, ammo samarali modifikatsiya ekanligini bir qator empirik kuzatishlar tasdiqladi.
Farazlarni tekshirishdagi tortinchi qiyinchilik olimlar fanda ularni falsifikatsiyalash maqsadida kamdan kam qollashlari bilan bogliqdir. Odatda olimlar ilgari surilgan farazni tasdiqlash ananasiga tayanishga harakat qiladilar (Chalmers, 1999; Lakatos, 1976). Farazlarni tekshirish bilan bogliq tortinchi qiyinchilik bir necha manbalarda qayd etilgan (masalan, CHalmers, 1999; Kun, 1962),
Mulohazalash vaqtida faraz inkor etildi. Uni asoslashga xizmat qilgan nazariyalar fanda inkor etiladi. CHunki barcha nazariya yoki hech bolmaganda bir qator kuzatilgan malumotlar falsifikatsiya qilinadi. SHu bois olimlar amaliyotda muammosi kam bolgan, ammo koproq tushuntirish imkoniyatiga ega bolgan nazariyalarni qabul qiladilar (Xolkomb, 1998; Kun, 1962; Laudan , 1996).
Tushuntirish nazariyalari malum bolib ulgurgan hodisalarni tushuntirishga urinishlardan tashkil topadi. Tushuntirish nazariyasiga plita (toshtaxta) tektonikasi yaqqol misol boladi. Plitalar tektonikasi mintaqalarning harakatini tushuntirish nazariyasi bolib, geologiyada keng etirof etilgan. Alfred Vegener (1924 ) malum bolgan hodisalar asosida ilk bora plitalar tektonikasi tushunchasini olib kirdi. SHunday qilib, plitalar tektonikasi hayotning ilk boshlanishini tushuntirish nazariyasi hisoblanadi. Qiziq tomoni shundaki, plitalar tektonikasi haqidagi mulohazalar Amerika Qoshma SHtatlaridan kora oldinroq Evropada qabul qilingan edi. Bunga sabab AQSHda farazni isbotlashga etibor qaratilgan-da, evropaliklar esa farazni tekshirishga etibor qaratmagandi (Laudan, 1996; Oreskes, 1999). Natijada nazariya AQSHda qabul qilinmadi, ammo keyinchalik undan farazni tekshirish natijasida yangi hodisalarni bashorat qiluvchi sifatida foydalanildi. Bu misol nazariya va farazni tekshirishning kuchli va kuchsiz tomonlarini tushuntirishga yaqqol namunali misoldir. Bir tomondan yangi goyalarni jamlashga qobiliyatli malum bolgan hodisalarni tushuntirsa. Boshqa tomondan tushuntirish nazariyalari farazlarni tekshirishdan farq qilgan holda passiv boladilar. Ular bizga ularni baholash uchun hal qiluvchi ahamiyatni taqdim eta olmadi.
Farazlarni tekshirishning muhim tomoni hodisalarni umumiy tomonini aks ettiradi. Ozmi kopmi biz farazlarni tekshirishning yagona ustuvor nazariyasini talab etadigan bolsak, u holda biz yangi nazariyani yaratishda tutilib qolamiz yoki qoldan chiqaramiz.
Brush (1989) Eyneshteynning nurning nisbiy ogishini tasdiqlaganligi fikplaridan keyingi bir qator fiziklarning elon qilgan sharhlarini tadqiq qildi. Brush Merkuriy orbitasidanisbiylik nazariyasini tushuntirishga nisbatan nurning ogishiini tasdiqlovchi bashoratn kop qadrlanmaligi aniqladi. Masalani qisqacha izohlash uchun Brush Eynshteynning nisbiylik nazariyasini baholashda deyarli barcha fiziklar yangi hodisalarni qancha bashorat qilganlaridek, shuncha mavjud hodisalarni tushuntirishni baholaganliklarini aniqladi
Tushuntirish nazariyasining tarixiy tahlili uni fanda muhimligini korsatdi.
Donovan, Laudan va Laudan (1992) tarixiy tahlillardan foydalangan holda ular har xil ilmiy manbalarni korib chiqish orqali ilk taklif etilgan tushuntirishlar asosida muhim ilmiy nazariyalarining qator namunalarini taqdim etdilar. Finocchario (1992) esa yagona misol sifatida Galeliyning ishlarini tadqiq etdi va Galiley Kopernikni ishlarini qabul qilishi bu asosida yangi nazariyalarni ilgari surmay, malum bolgan hodisalarni tushuntirganligini talqin qildi.
Kun (1962), tarixiy tahlil asosida olimlarning jiddiy muammolarni hal etishga qaror qabul qilish uchun ozlarining ishonchlari asosida kopincha yangi nazariyalarni qabul qilishlarini korsatib otdi. Bu nuqtai nazar yaqindagina aloqalar (tasirlar) nazariyalarini rivojlantirishga harakat qilgan etuk fizik Grin (1999) qayd etib otdi. Kopchilik fiziklar va odatda qollaniladigan kvant mexanikasi va nisbiylik nazariyasiga asosiy yondashuvlardan biri bolgan aloqa (tasir) nazariyasini ishlab chiqishga kop vaqt va kuch sarfladilar.
Hozirgi vaqtda tasirlashuv nazariyasi yagona tekshiruvchi bashoratlarni ishlab chiqa olmaydi.
SHunday qilib, Grinning qayd etishicha tasirlashuv nazariyasini uning perspektivasi asosida katta etibor qaratdilar. Bu perspektivani omil sifatida psixologiyadan misol qilib korsatish mumkin bolganda fizika nazariyani qabul qilishda cheklanmadi. Uotson (1913) hozirgi kunda strukturalistik yondashuvga nisbatan hozirgi kunda ommabop psixologiyaga foydali bolgan xulq-atvor yondashuviga bagishlangan maqola yozdi. Uotson struturialistlar bajarganiga nisbatan bir qator hodisalarni yaxshiroq tushuntirila olmasligini tan oldi. Ammo u bixeviorizmni psixologiyaga mos nazariyasi sifatida qabul qilishi uchun strukturalizmga nisbatan bixeviorizmni qabul qilishga ishonganligini asosiy sabab deb korsatdi.
Grin singari u ham perespektivani fandagi orni haqida oz mulohazasini bildirdi.
Fizika tarixi ilk bora taqdim etilganda mutloqo tekshirilmagan, ammo har xil kutilmagan hodisalar orqali yakunida eskperimental tekshiruvlardan otgan goyalar bilan toladir. Materiya atomlardan tuzilganligi, uning bir qismi ozgarib turadigan neytron mavjudligini taqdim etuvchi Paul farazi, osmnni neytron yulduzlari qoplab olganligi va qora tuynuk ushbu turdagi goyalarning uchta etakchi goyasidir. Ular bugungi kunda ilmiy faktli jihatga nisbatan ilmiy fantastik mulohazalar koproq qamrab olgan (Greene , 1999 , B. 226 )
Hech kim ilmiy metodologiyaning foydaliligini baholashda mantiqning muhimliligini rad qilmasligi kerak. (Ilmiy metodologiyaning foydaliligini baholashda mantiqning muhimliligini hech kim inkor etmasligi kerak.). Masalan, hech kim ozaro zid bolgan metodologik prinsiplardan foydalanishni xohlamasligi kerak(xohlamaydi). Boshqa tomondan mantiq faqatgina foydali metodologik prinsinsiplarni keltirish uchun toliq bolmagan asosdir. Bir misol, Kun(1962), metodologik prinsip mantiqiy pozitivistlar tomonidan qoyilganini korsatib berdi va Popper bajarilishga yaramaydigan metodologikal prinsipni mantiqiy ishlab chiqilganligiga qaramay rad etishimizni takidlaydi. Kun tarixiy yozuvlar asosida mavjud bolgan barcha nazariyalarning bazi korinishishlari bir-biriga muvofiq emasligini korsatib berdi. Bu — nazariyani ishlab chiqishning boshida turgan asosiy muammo. SHunga qaramasdan biz mantiqiy pozitivchilar va Popper taklif qilgan nazariyalarni kuzatganimizda ozaro zid bolishiga qaramay fan tarixida doim qabul qilinib kelingan. Nyutonninnng nazariyasiga tegishli bolgan shunday muhokamali savollar CHalmers (1999) tomonidan aniqlanishi kerak edi.
Boshqa bir misol psixologiyada farazlarni tekshirishning qiymatini nol faraz bilan boglaganda mantiqni empirik tahlilga yon berishi maqsad korinishini oladi. YAna bir taklif shundan iboratki, tajribada mantiqiy kamchilik kuzatilganda tekshirishning statistik qiymatlaridan foydalanishni cheklash zarur (Hunter, 1997). Keyingi paytlarda Kryuger (2001) ushbu nuqtai nazar bilan qatiy qoshilmadi. U, biz avvalom, mantiqiy taxminlarning qiyinligiga qaramay farazni noli tekshirishidan foydalanamiz, deb mulohazaladi. Farazni tekshirishdagi Kryuger yondashuvining mohiyati otmishda ham, shuningdek, kelajakda ham eng foydali vosita bolib qolmoqda. Kryuger ozini naturalist sanamasa ham uning emprik farazni tekshirishda nol farazdan foydalanishimiz haqidagi taklifi empirik foydali bolsa-da, naturalistik ruhiga toliq mos keladi.
Stefensning “Eksperimental psixologiyaga qollanma” si (1951y) davrning kozga koringan eksperimentalistlari tomonidan kitobda boblarga jamlandi. 1951 yilda, eksperimental psixologiya, eksperimental namuna yani sabab va oqibat munosabatlarining turli xil monipulyasiya, boshqaruv va ... urgu berishga qattiq yopishib olingan. Oxirgi kozga korinadigan eksperimental psixologiyaga qollanmaning chop etilishidan buyon eksperimental psixologiyada kozga korinarli ozgarishlar boldi.