Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

 
2. Daromadlilikning o’zgarishi. 
Aktivlar va passivlar bo’yicha foiz stavkalarini o’zgarishini davriy 
oraliqlarda mos kelmasligi natijasida daromadlilik darajasi pasayadi. Masalan, 
31
Исаков Ж.Я. Банк рисклари. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Молия, 2017. – 112 б. 

---

181 
tijorat banki kredit bergandan keyin o’tgan ma’lum davr mobaynida kreditlarning 
foiz stavkasi oshadi. Natijada tijorat bankida kreditlar bo’yicha yo’qotilgan 
daromad yuzaga keladi. 
 
3. Bazis riski. 
Bazis riski turli moliyaviy instrumentlar bo’yicha olingan va to’langan 
foizlarni tartibga solish jarayonida yuzaga keladigan nomuvofiqliklar natijasida 
yuzaga keladi. Masalan, bir yil muddatga berilgan kreditning oylik to’lovi LIBOR 
stavkasi bo’yicha qayta baholanganda, LIBORning o’zgarishi bazis riskini yuzaga 
keltiradi. 
Xalqaro ssuda kapitallari bozorida xorijiy valyutalardagi kreditlarning 
bahosi har kuni aniqlanadi va turli omillarning ta’sirida ular tebranib turadi. Bu 
esa, bazis riskini yuzaga kelishi uchun zamin yaratadi. 
 
4. Optsionlar bilan bog’liq bo’lgan risklar. 
Koll va put optsionlar bo’yicha foiz stavkalarining o’zgarishi, bankning 
pozitsiyasi muvozanatlashmagan sharoitda, zararni yuzaga keltirishi mumkin. 
Optsionlarning birinchi standarti evropa standarti deb ataladi va bu optsionlar 
o’z egasiga faqat shartnoma muddati tugagandan so’ng optsiondan foydalanish 
huquqini beradi. Optsionlarning ikkinchi standarti esa, amerika standarti deyiladi 
va mazkur optsionlar o’z egasiga optsion shartnomasi muddatining istalgan vaqtida 
optsiondan foydalanish huquqini beradi. Demak, valyuta optsionlarining amerika 
standartida foiz riski darajasi evropa standartiga nisbatan yuqori hisoblanadi. 
O’zbekiston Respublikasining tijorat banklarida valyutalarni sotib olish 
maqsadida berilgan optsionlar 92728-«Optsion bitimi bo’yicha sotib olish» 
hisobraqamining debetida va 96379-«Optsion bo’yicha sotib olish kontr 
hisobvarag’i»ning kreditida hisobga olinadi. 
Tijorat banklarining valyuta optsionlaridan oladigan daromadlari 45404-
hisobraqamining kreditida, optsionlardan ko’rilgan zararlar esa, 55306-
hisobraqamining debetida hisobga olinadi. 
Hozirgi davrda taraqqiy etgan mamlakatlarning tijorat banklari tomonidan 
foiz riskini baholashda quyidagi usullardan foydalanilmoqda: 

---

182 
1. Aktivlar va passivlar o’rtasidagi farqni tahlil qilish usuli (GEP usuli). 
2. Dyuratsiya usuli. 
3. Imitatsion modellashtirish usuli. 
4. Statistik tahlil usullari. 
GEP usuli aktivlar va passivlar o’rtasidagi farqni o’lchashga asoslangan 
bo’lib, ushbu aktivlar va passivlarning qiymati ma’lum davriy oraliqda o’zgaradi. 
Bunda aktivlar va passivlar quyidagicha guruhlanadi: 
RSA – o’zgaradigan foiz stavkalariga ega bo’lgan aktivlar; 
RSL – o’zgaradigan foiz stavkalariga ega bo’lgan passivlar. 
Agar RSA 
>
RSL bo’lsa, u holda GEP ijobiy hisoblanadi. Agar RSA
<
RSL 
bo’lsa, u holda GEP salbiy bo’ladi
32
. 
Agar foiz stavkalari oshsa, ijobiy GEPga ega bo’lgan banklarda foiz marjasi 
o’sadi. Chunki, bunday sharoitda o’zgaradigan foiz stavkasiga ega bo’lgan aktivlar 
miqdori shunday stavkadagi passivlar miqdoridan katta bo’ladi. 
Dyuratsiya usuli bank kapitalining kutilayotgan o’zgarishini foiz stavkalarini 
o’zgarishini prognozlash yo’li bilan baholash imkonini beradi. Ushbu usul 
dyuratsiyani aniqlashga asoslangan. 
Dyuratsiya – bu foizli aktivlar va foizli passivlarning muddatalri o’rtasidagi 
nomuvofiqlikdir.