3-mavzu. Global bozorda biznes yuritish

2.3.-rasm. Mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan notekis 
ta’minlanganligi holatidagi ishlab chiqarish imkoniyatlari chegaralari 
Ishlab chiqarish omillari bilan notekis ta’minlanganligi nazariyasi xalqaro 
savdo uchun asos sifatida bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq ikki teorema ko‘rinishida 
ifodalanishi mumkin: Xeksher-Olin teoremasi va ishlab chiqarish omillari narxining 
muvozanatlashuvi teoremasi.
Xeksher-Olin teoremasi (Heckscher-Ohlin Theorem) - har bir mamlakat o‘z 
ishlab chiqarishlarida nisbatan katta hajmga ega bo‘lgan omillarni talab etuvchi 
mahsulotlarni ustun darajada ishlab chiqarish va eksport qilishga ixtisoslashadi, 
binobarin, bu mamlakatlar milliy xo‘jalik nuqtai nazaridan nisbatan kamchil 
omillar bilan ta’minlangan tovarlarni import qiladilar. 
O‘zbekiston mehnat serob mamlakat, 1-tovar esa mehnat sig‘imli tovar 
bo‘lgani bois, bu mamlakat 1-tovarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Yaponiya 
kapital serob mamlakat, 2-tovar esa kapital sig‘imli tovar bo‘lgani sababli bu 
mamlakat 2-tovarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Nisbatan serob ishlab 
chiqarish omillari egalari savdodan yutadi, nisbatan kamchil ishlab chiqarish 
omillari egalari esa savdodan yutqazadi.

---

2.4.-rasm. Mamlakatlarning ixtisoslashuvga kirishi 
Teoremani isbotlash va tushuntirish uchun grafiklarga murojaat qilamiz. 
O‘zbekiston mehnat resurslariga boy mamlakat, 1-tovar mehnat sig‘imli tovar, 
Yaponiya kapitalga boy mamlakat, 2-tovar esa kapital sig‘imli tovar ekanligini 
eslatib o‘tamiz. Qabul qilingan shartlarga muvofiq ravishda teorema har ikki 
mamlakatdagi iste’molchilar juda o‘xshash yoki deyarli bir xil didga ega ekanligini 
nazarda tutadi. Nazariy jihatdan har bir mamlakatdagi icte’molchilarning did va 
istaklari shunchalik farq qilishi mumkinki, befarqlik egri chizig‘i umuman mos 
kelmasligi va hattoki umuman kesishmasligi mumkin. Bu holatda Xeksher-Olin 
teoremasi bajarilmaydi. Bu teorema iste’molchilar xohish va istaklari har ikki 
mamlakatda batamom bir xil va Yagona befarqlik egri chizig‘iga qo‘shilib ketishini 
talab etmaydi, balki bu xohish istaklar mamlakatlarni avtarkiya sharoitida 
qoldiradigan va ularni o‘zaro savdo qilishdan voz kechishga olib keladigan darajada 
farq qilmaydi deb taxmin qiladi. Shunday bo‘lsa-da, har bir mamlakatdagi 
icte’molchilarning did va istaklari shunchalik o‘xshashki, befarqlik egri chizig‘i har 
ikki mamlakat uchun bir xil bo‘lsin deb faraz qilamiz. 
Yagona befarqlik egri chizig‘i O‘zbekistonning ishlab chiqarish imkoniyatlari 
egri chizig‘i bilan A nuqtada o‘zaro Yagona nuqtaga ega. Yaponiyada esa bu A* 
nuqtada joylashgan. Shunday qilib, I befarqlik egri chizig‘i va A hamda A* nuqtalar 
o‘zaro savdo bo‘lmagan sharoitda har ikki mamlakatdagi mumkin bo‘lgan maksimal 
ishlab chiqarish va iste’mol hajmini ifoda etadi, urinma chiziqlar esa, 1- va 2-
tovarning O‘zbekiston va Yaponiyadagi nisbiy narxlarini (P va P*) ko‘rsatadi. 

---

Grafikdan R < R* ekanligi ko‘rinib turibdi, binobarin O‘zbekiston 1-tovarni, 
Yaponiya 2-tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha nisbiy ustunlikka ega.
Savdoni rivojlantirgan holda mehnat serob sanalgan O‘zbekiston mehnat 
sig‘imli 1-tovarni, kapital serob bo‘lgan Yaponiya esa kapital sig‘imli 2-tovarni 
ishlab chiqarishga ixtisoslasha boshlaydi
Bunda ishlab chiqarish va iste’mol hajmini ko‘rsatuvchi nuqtalar 
O‘zbekistonda A dan B ga, Yaponiyada A* dan B* ga ko‘chadi. Ixtisoslashuv 
mamlakatlar umumiy ekvivalent nisbiy jahon narxi - P
w
darajasiga chiqquncha 
davom etadi. Bu narx esa, yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, har ikki mamlakatdagi 
savdo boshlanmasdan oldingi ichki narxlar o‘rtasida joylashdi, ya’ni P
w
Chizmada P
w
har ikki mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i va 
yangi II befarqlik egri chizig‘iga o‘tkazilgan urinmani aks ettiradi.
E nuqta A nuqta bilan solishtirganda O‘zbekistonda “o‘z” tovari “begona” 
tovardan kam iste’mol qilinganligini nazarda tutsa-da, O‘zbekiston o‘zaro savdodan 
yutadi, chunki uning yangi befarqlik egri chizig‘i yuqoriroqda joylashgan va 
iste’molning ortganligini ko‘rsatib turibdi. Xuddi shunday holat Yaponiyada ham 
kuzatiladi: E* nuqta A* nuqta bilan solishtirganda Yaponiyada “o‘z” tovari 
“begona” tovardan kam iste’mol qilinganligini nazarda tutsa-da, Yaponiya ham 
o‘zaro savdodan yutadi, chunki uning yangi befarqlik egri chizig‘i ilgarigisidan 
yuqoriroqda joylashgan va iste’molning ortganligini ko‘rsatib turibdi. Demak, har 
ikki mamlakat o‘zaro savdo natijasida yutuqqa erishdi, zero ularning befarqlik egri 
chiziqlari grafikda yuqoriga ko‘tarildi.
Savdo natijasida ayirboshlanayotgan tovarlarning nisbiy narxlari bir-biriga 
yaqinlashish tamoyiliga ega. Agar tovarlarning nisbiy narxi mamlakatlarning ishlab 
chiqarish omillari bilan ta’minlanganligi darajasi hamda bu omillarning nisbiy 
narxlariga bog‘liq deb faraz qilinsa, tabiiy savol tug‘iladi: tovarlar narxining 
muvozanatlashishi ishlab chiqarish omillari narxiga qanday aks ta’sir ko‘rsatadi?
Amerikalik iqtisodchi Pol Samuelson bu savolga javob bera oldi. Samuelson 
tomonidan isbotlangan Xeksher-Olin teoremasi to‘g‘riligi shartidan kelib chiquvchi 

---

bu teorema ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi yoki Xeksher-
Olin-Samuelson teoremasi nomini oldi.