3-mavzu. Global bozorda biznes yuritish

R
2
/R
1
)ning ko‘tarilishiga, 1-tovarning nisbiy narxi (
P
1
/P
2
)ning kamayishiga olib 
keladi. Binobarin A va B nuqtalar C nuqtada ustma-ust tushmaguncha bir-biriga 
yaqinlashib keladi va 1-tovarning har ikki mamlakatdagi nisbiy narxi E nuqtada 
muvozanatlashadi. Bu esa 1-tovarni ishlab chiqarishga sarflangan mehnatning nisbiy 
narxini O‘zbekiston va Yaponiyada H nuqtada tenglashishiga olib keladi. Shunday 
qilib, xalqaro savdo natijasida tovarlar nisbiy narxining muvozanatga kelishi, ushbu 
tovarlarni yaratishda foydalanilgan ishlab chiqarish omillari nisbiy narxining 
tenglashishiga olib keladi.
Haqiqiy olamda ishlab chiqarish omillari narxi umuman muvozanatlashmagan. 
Misol uchun turli mamlakatlarda mehnatga to‘lanadigan ish haqi ular o‘rtasida faol 
savdo aloqalari olib borilishiga qaramay sezilarli farq qilib kelmoqda. Buning bosh 
sababi yuqorida oldindan qabul qilingan shartlardir: 
• Har ikki tovar har ikki mamlakatda ishlab chiqarilishi nazarda tutilgan.
• Savdo olib boruvchi mamlakatlarda texnologiya bir xil deb faraz qilingan.
• Ishlab chiqarish omillari va tovarlar mamlakat ichida to‘liq harakatchan deb 
faraz qilingan.
• Ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati mavjud emas deb faraz 
qilingan.
• Ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi teoremasi barcha 
cheklanishlari va kamchiliklariga qaramacdan, xalqaro iqtisodiyot tahlilida muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Shunday qilib, omillar sig‘imligi ma’lum bir tovarni yaratish uchun ishlab 
chiqarish omillari nisbiy sarfini, omillar serobligi mamlakatning ishlab chiqarish 

---

omillari bilan nisbiy ta’minlanganligini belgilab beradi. Xeksher-Olinning ishlab 
chiqarish omillari nisbati nazariyasiga ko‘ra, turli mamlakatlarda tovarlar nisbiy 
narxidagi farq, o‘z navbarida ular o‘rtasidagi savdo ularning ishlab chiqarish 
omillari bilan bir xil ta’minlanmaganligi bilan tushuntiriladi.
Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi o‘zining barcha kamchiliklari va 
mavhum tabiatiga qaramay hozirgi kungacha xalqaro savdoning rivojlanishini 
tushuntiruvchi eng mashhur nazariyalarning biri bo‘lib qolmoqda. Shuning uchun 
ham bu nazariyaning turli mamlakatlar, tovarlar va ishlab chiqarish omillariga 
nisbatan ulkan statistik massivlar yordamida empirik yo‘llar bilan tekshirilishiga 
ajablanmasa ham bo‘ladi.
Ba’zi empirik testlar nazariyani tasdiqlar, boshqalari rad etar edi. Xeksher-
Olin-Samuelson xulosalarini rad etgan tadqiqotlarning eng mashhuri 1953 yilda 
kelib chiqishi Rossiyadan bo‘lgan amerikalik olim Vasiliy Leontev tomonidan 
amalga oshirilgan.
Leontev bir necha empirik testlar yordamida Xeksher-Olin nazariyasi shartlari 
amalda bajarilmasligini ko‘rsatib berdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSH eng 
boy va kapital serob bo‘lgan mamlakatlarning biri bo‘lib, boshqa mamlakatlar bilan 
solishtirganda mehnatga haq to‘lash me’yori ham yuqori bo‘lganligi bois ishlab 
chiqarish omillari nisbiy nazariyasiga muvofiq ravishda kapital sig‘imli tovarlarni 
eksport qilishi kerak edi. Leontev bu gipotezani tekshirish uchun 1 million dollar 
qiymatiga ega bo‘lgan eksportga mo‘ljallangan tovarlar va shuncha qiymatli import 
bilan bevosita raqobat qiluvchi tovarlarni ishlab chiqarish uchun qancha kapital va 
ishchi kuchi zarurligini hisoblab chiqdi. U har bir sanoat tarmog‘i kapital va ishchi 
kuchi sarfini hisobladi, bunda faqatgina tayyor mahsulotlar (masalan, avtomobillar) 
bilan cheklanmadi, balki oraliq mahsulotlar (po‘lat, oyna, rezina) uchun ham kerakli 
hisob-kitoblarni amalga oshirdi. Shundan so‘ng AQSHning 1947 yildagi eksport 
tarkibidan foydalangan holda 1 million dollar summadagi eksport tovarlarga 
sarflangan kapital va mehnat xarajatlarining nisbatini hisoblab chiqdi. Leontev 
AQSHning shu yildagi import tarkibi bo‘yicha (import tovarlari ro‘yxatiga AQSHda 
ishlab chiqarilmaydigan tovarlar kiritilmadi) import o‘rnini bosuvchi AQSH 

---

tovarlarini ishlab chiqarishga sarflangan kapital va mehnat xarajatlari nisbatini 
aniqladi.
Amalda bir birlik AQSH importini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan kapital 
va mehnat nisbati -