Ayupova M. Yu

Nutqni tushunishni rivojlantirish 
Tavsiya qilinuvchi vazifalar bolalarni so’zlarning ayrim grammatik shakllarini farqlashga, 
shuningdek jaranglashi bo’yicha yaqin yoki predmetli vaziyat bilan o’xshash so’zlarni farqlashga 
o’rgatishga qaratiladi. Dastlab bolalar tushunishda logoped savolining nutqiy kontekstidan mo’ljal 
oladilar. Bolalar qiyinchiliksiz barcha topshiriqlarni tushunishni va bajarishni o’rganib olganlaridan 
so’ng, logoped sekin-asta barcha yordam beruvchi so’zlarni olib tashlashi mumkin va bolaga so’zning 
alohida qismlaridagi turlicha jaranglanishga tayanib mo’ljal olish imkoniyatini beradi. Agar bolalarda 
so’zlarning grammatik shakllarini farqlash qobiliyati aniqlansa, bunday ketma-ketlikning zarurati 
bo’lmaydi. 
Ikki bo’g’inli sodda gaplarni shakllantirish 
Nutqning to’liq rivojlanmaganligida, nutq rivojlanishining dastlabki bosqichlarida bolalarni 
predmet va uning harakati o’rtasidagi grammatik aloqani o’rnatishga o’rgatish birinchi darajali 

---

ahamiyatga ega. Shu sababli bolalarni ikki so’zdan iborat gaplar tuzishga o’rgatish zarur. Bu gaplarda 
ot-ega bosh kelishik, birlikda, fe’l – kesim esa 3 shaxs, birlikda, hozirgi zamon buyruq maylida 
qo’llanilishi lozim. 
Dastlab 2 shaxs birlikda, buyruq maylidagi fel’llarini takrorlash tavsiya qilinadi. 
Boshlang’ich davrida shunday fe’llar beriladiki, bunda aniqlik mayli, 3 shaxs birlikdagi 
shakllarning hosil bo’lishida negiz o’zgarmaydi yoki o’zgarishlar sezilarsiz va bola uchun qulay 
bo’ladi. Fe’llarini bunday tanlashda «d» tovushni «o’stirish» sodir bo’ladi: ber-berdi, ol-oldi, ko’r-
ko’rdi. 
Ishlanayotgan gapdan oldindan harakat ob’ekti olib tashlanadi, chunki bolaning asosiy diqqatini 
fe’lga qaratish lozim. Bunga sabab bola fe’llarni goh tushirib qoldiradi, goh egaga moslashtira 
olmaydi. 
Ega va kesimli gaplarning bunday chegaralangan hajmi sun’iy ko’rinadi, chunki so’zlashuv 
nutqida bunday konstruksiyalar kam uchraydi. Bundan tashqari, ko’pgina bolalar uch va undan ortiq 
so’zdan iborat gaplardan foydalanishlari mumkin. Shunday bo’lsa ham, diqqat avval ega va kesimning 
grammatik bog’liqligiga qaratilishi, so’ngra esa gaplar hajmini kengaytirish maqsadga muvofiqdir. 
Sodda, keng tarqalmagan gaplarni shakllantirish bo’yicha ishni so’zlarning bo’g’in tarkibini 
shakllantirish va tovush talaffuzini shakllantirish bo’yicha olib boriladigan ish elementlari bilan birga 
olib borish mumkin. Ayrim bolalarda tovush talaffuzining shakllanmaganligi yaqqol ko’rinadi. Tovush 
talaffuzini to’g’rilash bo’yicha olib boriluvchi muddatidan ilgarigi logopedik ish ba’zi bolalarda nutqiy 
negativizmni keltirib chiqaradi, chunki nutq rivojlanishining bu darajasida ular aniq artikulyatsion 
tuzilmalarni egallash holatida bo’lmaydilar. Iloji bo’lsa so’zlarda bo’g’inlarning ohang-ritmik sur’ati 
saqlanishi kerak. Agar so’zning uch bo’g’inli tarkibi bolagi murakkablik qilsa, ikki bo’g’inlilar bilan 
chegaralanish mumkin. Bu bosqichda tovush talaffuzida turli xil kamchiliklar kuzatiladi.