O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti qo’lyozma huquqida udk hotamova iroda ibrohimovna

Tiger’s jaw
– yo’lbars tishi deb nomlangan ushbu o’simlik barglari yashil 
xuddi aloe guliga o’xshab ketadi. Faqat uning tikanlari juda ham uzun va qalin 
bo’lib bu bizga yo’lbar tishini eslatadi. Yuqoridagi kognitiv model yaratishimizga 
sabab, “tiger”– hayvon konspetining kognitiv asosi (domain)hisoblanadi, “tish” 
tana qismi konseptining kognitiv asosidir. Ushbu idiomali qo’shma so’zning 
hozirgi leksik ma’nosi o’xshashlik asosida bunyod etilgan. Gul yo’lbarsning 
tishiga o’xshaydi. Semantic xususiyatiga ko’ra bu yerda asoslanmagan tarkiblar 
mavjuddir. Ikkita asoslanmagan konseptdan yangi konspet hosil bo’ldi.
Yuqoridagi 
snake (ilon), dog (kuchuk), lamb (qo’zichoq), dragon (ajdar), 
goat (echki)
hayvon konseptining kognitiv asosi bo’lib, ulardagi ikkinchi tarkibiy 
qism 
tooth(tish), food (oyoq), ear (quloq), head (bosh), beard(soqol) 
tana qismi 
konspetining kognitiv asosi hisoblanadi. Bu misollarda ham ushbu idiomali 
qo’shma so’zlarning leksik ma’nosi o’xshashlik asosida qurilgan. Ikkita konspet 
bizga boshqa yangi konsept bera oldi.
Bugungi kunda zamonaviy ingliz tilining kognitiv tilshunosligida biz bunday 
misollarni metftonomi termini ostida ham kuzatishimiz mumkin. Metafora va 
metonimiya qo’shilishidan tarkib topgan bunday misollarni kognitiv tilshunoslik 
quyidagicha tahlil qiladi: 
“dragonhead”
–ajdar bosh, o’simlik nomi. Ajdar 
metafora jihatidan, ikkinchi komponent bosh esa metonimiya tomonidan paydo 
bo’lgan bo’lib, metafora va metonimiya qo’shilishidan paydo bo’lgan qo’shma 
so’z hisoblanadi.
Demak, o’zbek tilida 
HAYVON+TANA QISMI=O’SIMLIK NOMI
modeliga kiradigan qo’shma so’zlarning kognitiv xususiyatlarini birma–bir ko’rib 
chiqsak:
Ayiqtovon 
Laylaktumshuq 
Bo’tako’z 
Tuyaqorin 
Govzabon

---

O’zbek tilidagi “
ayiqtovon
” qo’shma so’zi– ikkipallalilar sinfining 
ayritojlilar kenja sinfiga mansub, asosan ko’p yillik o’simlik. Zaharli och sariq 
rangda (O’TIL I, 2006, b 56). Demak bundan tushunishimiz mumkinki, ushbu 
so’z daladagi o’simlik konseptiga tegishli. Buning kognitiv modelini esa 
quyidagicha chizildi: “