O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti qo’lyozma huquqida udk hotamova iroda ibrohimovna

2- bob bo’yicha xulosa 
 
Kognitologiya turli fan sohalari kesishmasida yuzaga kelgan bo’lib, uning 
tadqiqot sohasi “bilimni yig’ish, saqlash va qo’llash usullarini tadqiq qilish” 
sifatida belgilanadi.
“Kognitiv” atamasi aslida lotin tilidan kelib chiqqan bo’lib, tushunish 
anglash, bilish, o’ylash ma’nolarini beradi. Kognitologiya (cognitive scaince) 
tafakkur haqidagi fan bo’lib, uning tayanch nuqtasi tilshunoslikdir. So’zsiz, 
lingvistik tahlil kognitiv tahlilning bir turi, uning ma’lum bir ko’rinishda namoyon 
bo’lishidir. 
Kognitiv 
tilshunoslik 
1989–yil 
Deysburgdagi 
tilshunoslikka 
bag’ishlangan simfoziumda ilk bora fan sifatiga tilshuoslikka kiritildi.
Til va tafakkurning rivojlanishi oqibatida ushbu kognitiv tilshunoslik fanida 
ham turli yo’nalishlar vujudga keldi: kognitiv grammatika, kognitiv stilistika, 
kognitiv semantika, jins tilshunosligi, etnolingvistika, kognetiv fonetika. Ular 
orasida kognitiv grammatika va kognitiv semantika alohida ahamiyatga ega.
Kognitiv grammatika atamasining ikkita ma’nosi bor. Keng ma’noda 
kognitiv grammatika kognitive lingvistikaning sinonimidir. U tildagi bilishga oid 
harakatlar masalan: xotira, sezish, e’tibor va o’ylash kabilarida namoyon bo’ladi. 
Tor ma’noda esa kognitiv grammatika kognitiv lingvistikaning yo’nalishidir.
Kognitiv semantika tilning ma’nosini insonlar miyasida qanday aks etishiga 
qarab belgilaydi yoki ifodalaydi. An’anaviy semantikadan farqli ravishda, kognitiv 
semantika lingvistik voqea–hodisalarni ekstra–lingvistik faktorlar ya’ni, asosan 
psixologik va ijtimoiy–madaniy faktorlarga tayanib o’rganadi. Kognitiv 
semantikaga fan sifatida katta hissa qo’shgan olimlarning biri A.Vyerzbikadir.

---

Lingvokognitologiya til birliklarining zamiridagi bilim zahirasining 
strukturasini tadqiq qiladi. Bilimni sistema sifatida o’rganib, uning sistem 
xususiyatlarini ochishga xizmat qiladi. Kognitiv konsept boshqa konseptlardan 
farq qiladi. Lisoniy birlik o’zi aks ettirayotgan bilim sistemasi bilan yaxlitlikda 
olinganda, kognitiv konsept maqomida bo’ladi. Konsept tushunchaga, tushuncha 
esa lug’aviy ma’noga o’z “qaymog’”ini beradi. Shu asosda nutqiy hodisalardan biri 
( jumladan topishmoqlar) ilmiy–nazariy tahlil uchun tortiladi. 
Kognitiv tahlilda olamni bilish jarayonida yuzaga keladigan mantiqiy 
(mental) strukturalarning lisoniy ifodasini ochib beruvchi mexanizmlar 
qurshovidagi uslub va vositalar tadqiqi asosiy o’ringa chiqadi. Ma’lumki, inson 
narsa va predmet, hodisalarni bilishda, idrok qilishda qator mantiqiy–ruhiy 
harakatlarga ega bo’lgan faoliyatni amalga oshiradi.
Zamonaviy kognitiv tilshunoslikdagi eng asosiy metodlardan freym analizi, 
kognitiv metafora va kognitiv xarita faol hisoblanadi.
Freym tahlilining asosiy maqsadi shundan iboratki, tilda berilgan tushuncha 
bizning miyyamizda butun bir holat yoki vaziyat sifatida namoyon bo’lishidir bu 
esa miyyamizda faqatgina bitta tushuncha kirib qolishini rad etadi.
Kognitiv metafora oddiy metaforadan farq qiladi. Oddiy metaforada 
so’zlarning ahamiyati, tilshunoslikdagi fenomenona, ta’sirchanlik va badiiy 
bo’yoqdorlik muhim rol o’ynashi bilan birgalikda, bunda ikkita asosning o’zaro 
bog’liqligi va odatda shoirlar va notiqlar tomonidan ko’pincha ishlatilishi alohida 
ajarlib turadi va odatda so’zning ko’chma ma’nosi sifatida qaraladi. Kognitiv 
metaforadagi ikkita tarmoq ya’ni nishon va manba tarmoqlari bo’lib, odatda nishon 
qismi tasvirlanishi kerak bo’lgan asos bo’lsa, manba qismi esa metaforaga oid 
bo’lgan qismi bo’lib, nishon qismining mag’zini ochib beradi. Kognitiv 
metaforaning turlari ham bu bobda alohida muhokama qilinadi. Uning 4 ta asosiy 
turi bo’lib, ular: strukturaga oid metafora, ontologik metafora, oriyental metafora, 
konteyner metafora.
Kognitiv xarita konseptning lingvistik ma’nosini ochib berishdagi 
xizmatidan tashqari u nomoddiy tahlil sifatida ham qaraladi va bu tushunchaning 

---

kaliti hisoblanadi Konseptdagi ma’noni yanada chuqurroq tahlil qilishda va 
konseptning lingvistik ko’rinishini ifodalashda tilshunoslar tomonidan taklif 
qilingan kognitiv xaritani quyidagi strukturalari bor: lug’atdagi ma’nolar va
lug’atshunoslikdagi 
izohlar, 
paradigmatik 
bog’lovchilar, 
syntagmatik 
bog’lovchilar, yordamchi bog’lovchilar, frazeologik bo’limlarda, tushunchaning 
tabiiy konseptualligi.
Ushbu kognitiv tilshunoslikning metodlari qo’shma so’zlarda ma’no 
uyg’unligini ochib berishda alohida e’tiborga molikdir.